Zuhal olmez

TAL‹D, 5(9), 2007, Z. Ölmez
176
8 Sema Barutçu Özönder, 
Al
i
Ş
i
r N
e
v
a
y
i
, Mu
h
akemetü’l-lu
g
ateyn İki Dilin Muhakemesi,
An-
kara: TDK Yayınları, 1996, s. 169 ve 203.
9 Kemal Eraslan, 
Ali Şir Nev
â
yî, Mîzânü’l
-
Evzân
, Ankara: TDK Yayınları, 1993, s. 11 ve 67.
10 Zuhal Kargı Ölmez, 
Ebulgazi Bahadır Han, Şecere-i Terâkime (Türkmenlerin Soykütüğü)
Ankara: Simurg Yay., 1996, s. 32.
11 Zuhal Kargı Ölmez, 
a.g. e
., s. 232.
12 Zuhal Ölmez, “Ebulgazi Bahadır Han, Şecere-i Türk (Türklerin Soykütüğü)” Yayınlanma-
mış Çalışma.

---

Çağatayca sözlüklerde ise, daha çok 
Çağatay Türkçesi
terimi tercih edilmiş-
tir. Örneğin Mirza Mehdi Han’ın hazırladığı Çağatayca-Farsça bir sözlük olan
Senglâh
’ın “Mabâni’l-lugat” başlıklı önsözünde betimlenen dil için kimi za-
man
lu
g
at-i turk, lu
g
at-i turki 
(Türk dili) kimi zaman da 
lu
g
at-i ça
g
atay 
(Çağa-
tay dili) terimleri kullanılmıştır.
13
Abuşka sözlüğünün bir diğer adı da
al-lu
gac
an-nav
a’i
y
a
va’l-istişh
a
d
a
t al-ça
g
at
a
’
i
y
a
’dır
.
Abuşka sözlüğü ilk kez 1862’de
Peşte’de Macarca olarak yayımlanmıştır. Bu yayımda ve sözlük üzerine yapılan
başka yayımlarda da
Çağatay 
adı kullanılmıştır. Çağatayca ile Nevayî ve çağ-
daşlarının dili kastedilmektedir. Gerek klasik biçiminin Nevayî ile oluştuğu dö-
nemde gerekse klasik sonrası dönemde bu dil için 
Lu
g
at-i Nevâyî 
terimi de kul-
lanılmış ve Nevâyî’nin eserlerini anlamak için hazırlanan sözlüklere de bu ad
verilmiştir.
14
Doğu’da Nevâyî ve çağdaşlarının dilini kastetmek için kullanılan Çağatay
sözcüğü, Avrupa’da özellikle Vámbéry’nin 1867’de yayımladığı 
Cagataische
Sprachstudien 
adlı eserden sonra rağbet kazandı ve birçok bilim adamı tarafın-
dan kullanılmaya başlandı. Jozef Thúry, Martin Hartmann ve Vámbéry’nin ya-
nı sıra birçok Alman ve Macar doğubilimcisi Çağatayca ile yalnız belli bir dö-
nem (XIV.-XIX. yüzyıl) içindeki yazı dilini değil, Batı ve Doğu Türkistan’ın yazı
dili haline gelmiş lehçelerini özellikle Özbekçe’yi de içine alan bir yazı dilini
kastetmişlerdir. Şeyh Süleyman Efendi de 
Lûgat-i Çağatay ve Türkî-yi Osma-
nî
15
adlı sözlüğünde bu görüşü benimsediğini, sözlüğüne aldığı Özbekçe söz-
cüklerle göstermiştir. Buna karşılık Fransız doğubilimcilerinden E. Marc Quat-
remere,
16
Çağatayca sözlük hazırlamış olan Pavet de Courteille
17
ve yine hazır-
lamış olduğu Doğu Türkçesi sözlüğüyle tanıdığımız Alman bilim adamı Zen-
ker
18
Çağatayca için “Doğu Türkçesi” terimini tercih etmişlerdir.
Kullanılan terimlerde görülen farklılıkların yanı sıra asıl önemli olan Çağa-
tay Türkçesi’yle kastedilen dönemin sınırlarını çizme konusundaki görüş ayrı-
lıklarıdır. Yukarıda görüşlerini belirttiğimiz bilim adamlarının aksine XIX. yüz-
yılın sonları ile XX. yüzyılın başlarında Rusya’da yaşayan birçok türkolog 
Çağa-
tay
sözcüğünün anlamını daraltmışlardır. W. Radloff ve F. E. Korş gibi bilim
adamları Çağatayca ile Uygurca ile, sonraki Orta Asya Türkçesi dil malzemele-
rini kast etmektedirler. Radloff “Doğu Türkçesi” terimini, yaşayan Türk lehçe-