Ўзини ва бошқаларни мақсадларга эришиш учун фаолиятга ундаш жараёнидир

11-чизма. А.Маслоу бўйича эҳтиёжлар иерархияси

Физиологик эҳтиёжлар яшаб қолиш учун зарур бўлади. Улар ўз ичига озиқ-овқат, сув, уй-жой, дам олишга эҳтиёжни олади.

Тегишлилик ва дахлдорликка эҳтиёжлар ўз ичига нимагадир ёки кимгадир тегишлилик ҳиссини, ижтимоий ўзаро ҳамкорлик, боғлиқлик ва қўллаб-қувватлаш ҳиссини олади.
Хавфсизлик ва ҳимояланганликка эҳтиёжлар атроф-муҳит томонидан жисмоний ва психологик хавфлардан ҳимоя қилинганлик ва келажакда физиологик эҳтиёжлар қаноатлантирилишига ишончни кўзда тутади.
Тан олиниш ва ўзини-ўзи қарор топтиришга эҳтиёжлар ўзини ўзи ҳурмат қилиш (шахсий ютуқлар, омилкорлик)ни, атрофдагилар томонидан ҳурмат қилинишни кўзда тутади.
Ўзини-ўзи акс эттиришга эҳтиёжлар – бу ўзининг салоҳиятли имкониятларини амалга оширишга эҳтиёжлардир.
Маслоу копцепциясидан амалий хулосалар қуйидагилардир:

• 
  юқори босқичлар эҳтиёжлари бирламчи эҳтиёжлар (биринчи икки босқичдагилар) қаноатлантирилганлигига қадар ундовлар бўлишлари мумкин эмас;
  
• 
  эҳтиёжларнинг босқичлари қанчалик юқори бўлса, улар одамларнинг шунчалик камроқ сони учун фаол фаолиятга ундовлар бўладилар;
  
• 
  қаноатлантирилмаган эҳтиёжлар ходимларни рағбатлантирмайдилар, қаноатлантирилганлари эса таъсир этишни тўхтатади, шунинг учун уларнинг ўрнини қаноатлантирилмаганлар эгаллайдилар;
  
• 
  қандайдир битта эҳтиёжни қаноатлантирилиши юқорироқ босқичдаги эҳтиёжни автоматик равишда ишга тушишига олиб келади.
  

А.Маслоу концепцияси замонавий бошқарув назарияси ва амалиётининг ривожланишида катта рол ўйнайди. Аммо ҳаёт шуни кўрсатадики, концепцияда бир қатор жуда заиф жиҳатлар мавжуд.
Биринчидан, эҳтиёжлар кўпгина вазиятли омиллар (ишнинг мазмуни, ташкилотдаги ҳолат, ёш ва ҳ.к.) га боғлиқликда ҳар хил намоён бўладилар.
Иккинчидан, ҳамма вақт ҳам Маслоу пирамидасида тақдим этилганидек, эҳтиёжларнинг битта гуруҳни бошқасининг орқасидан қатъий келиши бўлавермайди.
Учинчидан, иккиламчи эҳтиёжларнинг қаноатлантирилиши ҳамма вақт ҳам уларнинг мотивацияга таъсирларини кучсизланишига олиб келмайди. Маслоунинг ҳисоблашича, бу қоидадан фақат ўзини-ўзи акс эттириш истисно бўлади. У кучсизланмайди, балки у қаноатланганлиги сари унинг мотивацияга таъсири кучаяди. Амалиётнинг кўрсатишича, тан олиниш ва ўзини-ўзи қарор топтириш эҳтиёжлари ҳам уларнинг қаноатланиши жараёнида мотивацияга кучайиб борувчи таъсир кўрсатишлари мумкин.
Мак Клелланд назариясида ундовланаётган одамнинг учта эҳтиёжлари кўриб чиқилади:

• 
  муваффақиятга эҳтиёж - қўйилган мақсадларга эришишга аввалига қараганда самаралироқ интилиш;
  
• 
  дахлдорликка эҳтиёж - у атрофдагилар билан яхши муносабатларни қидириб топиш ва ўрнатиш, улардан ёрдам олиш орқали амалга оширилади. Уларни қаноатлантириш учун эгаларига кенг алоқалар, ахборотлар билан таъминланиши ва бошқалар зарур;
  
• 
  ҳукмронликка эҳтиёж - (маъмурий, обрў, иқтидор ва ҳ.к.), у одамлар хулқига таъсир кўрсатиш, уларнинг ҳаракатлари учун жавобгарликни ўзига олишга интилишдан иборатдир.
  

Бунда шу нарса таъкидланадики, ҳозирги вақтда айниқса юқори босқичдаги эҳтиёжлар муҳимдир, чунки пастки босқичдаги эҳтиёжлар, қоидага кўра, қаноатлантириб бўлинганлар (ривожланган мамлакатларда).
Ф.Герсбергнинг назариясига кўра, эҳтиёжлар гигиеник омиллар ва мотивацияга бўлинади. Гигиеник омиллар (иш ҳақи, шароитлар, муносабатлар, ишдаги тартиб ва хавфсизлик, мавқе) мотивация бўлмайди, чунки улар одамни фақат нормал шароитлар билан таъминлайдилар ва ҳақиқатдан ҳам қаноатланишга олиб келмайдилар. А.Маслоу ва Мак Клелланд бўйича юқори босқич эҳтиёжларига тахминан мос келувчи мотивация одамнинг хулқига фаол таъсир кўрсатади. Қўл остидагиларни самаралироқ ундуш учун раҳбарнинг ўзи ишнинг мотивацияга кириб бориши керак.
Мотивациянинг кўрсатиб ўтилган мазмунли назарияларидан ташқари процессуал назариялари ҳам мавжуд. Уларда одам мақсадларга эришиш учун ҳаракатларни қандай тақсимлаши ва уларни амалга ошириш жараёнида хулқнинг турини танлаши таҳлил қилинади. Бу назарияларга мувофиқ шахснинг ҳулқи яна унинг ушбу вазият билан боғлиқ идрок этиши ва кутишларнинг вазифаси ва у томонидан танлаб олинган хулқ турининг эҳтимол бўлган оқибатлари бўлади.
Мотивациянинг қуйидаги асосий процессуал назариялари тан олинган: кутишлар назарияси, адолат назарияси ва Портер – Лоулернинг мотивация модели, ҳамда партисипаратив бошқарув концепцияси.