Ўзгарувчанлик ва унинг хиллари. Атроф

СОМАТИК ВА ГЕНЕРАТИВ МУТАЦИЯЛАР 
Мутациялар тана ҳужайраларида ҳосил бўлган бўлса соматик, жинсий 
ҳужайраларда ҳосил бўлган бўлса генератив мутациялар дейилади. Соматик 
мутациялар битта организмнинг ўзида генотип жиҳатдан ҳар хил 
тўкималарнинг пайдо бўлишига олиб келади.
Табиати бўйича генератив мутацияларнинг соматикдан фарқи йўк, чунки 
иккаласи ҳам хромосомалар структурасининг ўзгариши натижасида ҳосил 
бўлди.Генератив мутациялар организмларнинг жинсий кўпайиши пайтида 
наслдан-наслга берилади.Агар мутация доминант бўлса биринчи авлодни 
ўзидаёқ юзага чиқади. Рецессив бўлса иккинчи ёки ундан кейинги 
авлодларда пайдо бўлиши мумкин.
СПОНТАН ВА ИНДУЦИРЛАНГАН МУТАЦИЯЛАР 
Спонтан мутациялар табиатда одам иштирокисиз, номаълум сабабларга 
кўра ўз-ўзидан ҳосил бўлади. Спонтан мутациялар ўсимлик, ҳайвон ва одам 
учун хос.Одам ҳам кўплаб спонтан мутацияларга учрайди. Масалан, 
гемофилия касаллигини келтириб чиқарувчи ген мутациясини олиш мумкин. 
Ҳисобларнинг кўрсатишича бу кўрсаткич бир авлодда 1 · 10
-5
дан 5 · 10
-5
гача 
бўлиши мумкин. 
Индуцирланган мутациялар, инсон томонидан маълум мақсад учун 
олинади. Бундай мутацияларни организмга ҳар хил мутагенларни (мутация 
ҳосил қилувчи омиллар) таъсир эттириб олиш мумкин. Мутагенларни уч 
гуруҳга ажратиш мумкин: 1) физикавий (радиоактив нурлар, рентген 
нурлари, ҳарорат ва ҳоказолар); 2) кимёвий (айрим органиқ ва ноорганиқ 
моддалар масалан, этиленимин); 3) биологик (вируслар, ҳар хил 
организмларнинг модда алмашувида ҳосил бўлган токсик моддалар ва 
ҳоказолар). 
ЖАРОҲАТЛАНГАН ДНК МОЛЕКУЛАСИНИНГ ТИКЛАНИШИ 
ДНК молекуласининг бир бутунлиги ва турғунлиги ундаги узилган 
жойларнинг (жароҳатининг) тикланиши (репарация) ҳисобига амалга 
оширилади. Репарация пайтида ДНК молекуласидаги узилган жойлар 
тикланади ва ўз ҳолатига қайтади. ДНК молекуласининг тикланиши 

---

ултрабинафша нурлари таъсирида ёруғлик ёки қоронғида, яъни ёруғлик 
нурлари иштирокисиз бориши мумкин.Ёруғликда ултрабинафша нурлар 
таъсирида 
бўладиган 
тикланишга 
фотореактивация 
дейилади. 
Фотореактивациядан кейин ДНК даги ўзгаришнинг 90% и тикланади. 
Ёруғлик нурлари иштирокисиз, ДНК молекуласидаги жароҳатнинг 
тикланишига қоронғулик репарацияси дейилади. Коронғуликда бўладиган 
тикланиш барча мутаген (физик, кимёвий, биологик) таъсирлардан кейин 
коронғида, яъни ёруғлик нури иштирокисиз содир бўлади. ДНК 
молекуласида бўладиган бу тикланишни ДНК синтезидан олдин ҳам, 
синтездан кейин ҳам кузатиш мумкин.