Ўзбкистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат педагогика

Ўқиш ва ёзувнинг бузилиши. 
Афферент мотор афазияда ўқиш ва ёзув 
бузилишининг даражаси, артикуляцион аппарат апракцияси оғирлигига 
боғлиқ. Бутун артикуляцион аппаратнинг қўпол апракциясида ўқиш ва ёзув 
бирмунча қўпол бузилади. Ўқиш ва ёзувнинг тикланиши уни бартараф этиш 
билан бир вақтда олиб борилади. Ички ўқишнинг тикланиши ёзма нутқнинг 
тикланишидан илгарилаб кетиши мумкин. Диктовка остида сўзларни ёзишда, 
предметларни ёзма номлашда, ёзма мулоқотга уринишда барча артикуляцион 
қийинчиликлар ўз аксини кўрсатади, яъни кўпгина литерал параграфиялар 
пайдо бўлади. Улар унли ва ундош фонемалар аралашувини (ўрни ва 
артикуляцияси бўйича яқин) акс эттиради, ундошлар (сонорлар) тушириб 
қолдирилади. Афферент мотор афазиянинг иккинчи вариантида беморлар 
сўзда ҳарф тартибини қийинчилик билан сақлайдилар, уларни ойнали акс 
эттирадилар (ойна-наё, даво-вода), унлиларни тушириб қолдирадилар ёки 
аввал барча ундошларни ёзадилар, сўнг унлиларни ёзадилар, чунки уларда 
қоидага кўра, сўзда шу товушнинг борлиги ҳақидаги тасаввурлар сақланган 
бўлади, масалан, ё ҳарфини "ҳаёт" сўзида ташлаб кетиб, 
т 
товуши устига 
бемор икки нуқта қўяди. Айрим ҳолларда, қўпол афферент мотор афазияда, 
оғзақи нутқнинг бутунлай йўқлиги ва ёзма нутқнинг маълум миқдорда 
сақланганлиги ўртасида диссоциация кузатилади. Бу ҳолда ёзма нутқ 
атрофдагилар билан мулоқот воситаси бўлиб хизмат қилади. Ёзма нутқнинг 
бундай сақланганлиги, асосан, апракциянинг фақат халқум ва ҳиқилдоқда 
мавжудлиги билан тушунтирилади (Н.И. Жинкин, 1958). 
Эфферент мотор афазия. 
Бир текис, маромли ҳаракатлар, бош мия пўстлоғи мотор олди 
сохаларида амалга оширилади. Катьий бўйсуниш қонунига мувофиқ гапда 
сўзларнинг, сўзда бўғин ва товушларнинг синтагматик занжири ҳосил 
бўлади: "ховли" ёки "боғча" сўзида товушлар тартиби айнан шундай бўлиши 
лозим, бошқача бўлиши мумкин эмас; гапда сифат ёки кўмакчи, феъл ёки 
равищдан олдин туролмайди ва ҳ.к. Эфферент мотор афазия, чап ўрта мия 
артериясининг олдинги шохлари зарарланиши натижасида келиб чиқади. У 

---

117 
одатдагидек, ҳаракат дастурини ўзлаштириш ва амалга оширишдаги 
қийинчиликларда намоён бўлувчи кинетик апракция билан бирга кузатилади 
Миянинг мотор олди бўлимларининг зарарланиши нутқий стереотипларнинг 
патологик инертлигини келтириб чиқаради. Бу товуш, бўғин ва лексик ўрин 
алмашинувлар ҳамда персервациялар, такрорлашларга олиб келади. 
Персервациялар сўз, бўғинларни ихтиёрсиз такрорлашлар, бир артикуляцион 
актдан иккинчисига ўз вақтида ўтолмаслик оқибатида юзага келади. Бу эса ўз 
навбатида оғзаки нутқий, ёзув, ўқишни қийинлаштиради, гоҳида бутунлай 
йўқотади.