Ózbekstan respublikasi joqari hám orta arnawli biLİmlendiRİw miNİstrliGİ Qaraqalpaqstan Respublikası kásiplik bilimlendiriwdi rawajlandırıw hám muwapıqlastırıw basqarması

9-Tema.Viruslı hám juqpalı teri keselligi

Viruslı kesellikler, virozlar — viruslar qozǵatatuǵın kesellikler. v. k.ga adam, haywan hám ósimliklerde ushraytuǵın júdá kóp juqpalı kesellikler kiredi. Adamlarda viruslar qozǵatatuǵın gripp, qızılsha, suw sheshek gúl hám shın sheshek gúl, viruslı gepatit, poliomielit, ensefalit, qutırıw, gemorragik ısıtpa sıyaqlı kesellikler anaǵurlım jetilisken úyrenilgen. Kupincha teri keselliklerin da viruslar payda etiwi anıqlanǵan.

Haywanlardıń v. k. iga kirov (oqsim), oba keseli, ornitoz, psittakoz, qus grippi, Nyukasl keselligi, Ruft oypatlıqsı ısıtpası, qoyning Kataral ısıtpası hám b. kiredi. Olar epizootiyalar formasında keship, úlken ekonomikalıq zálel jetkeredi.

Ósimliklerde v. k. oǵada túrli-tumanlıǵı menen ajralıp turadı. Kóplegen k,, x. eginleri (ásirese, vegetativ jol menen ko'payadiganlari) kesellenedi. virozlar ǵálle ósimlikleri, kartoshka, mevali, palız eginleri, mayda mevali hám b. ósimliklerge eń kóp zálel keltiredi. Kóbinese, ósimlik óniminiń azayıwına hám sapasınıń tómenlewine sebep boladı. Mas., biyday, arpa hám b. ósimliklerge quwırshaqlanıw virusı erte yuqqanda masaqlar puch boladı ; viruslı mozaika menen kesellengen gúzgı biyday ulıwma ónim bermeydi. Kópshilik v. k. awıl xojalıǵında jaqınnan berli (20 -ásir) unamsız áhmiyetke iye bolıp kelip atır. v. k. ósimlik organizminde tereń ózgerislerge sebep boladı. Eń xarakterli ózgerisler assimilyatsiya apparatında júz beredi. Assimilyatsiya ónimleri túbir, túbirmeva, tuganak (kóp jıllıq ósimlik túrlerinde qıslawshı organ bolıp, ádetde, olarda azıq elementlar saqlanadı ) hám ósimliktiń basqa kismlariga jetip barmaydı. Ulıwma, ósimlikler qatar anatomik hám morfologiyalıq ózgerislerge ushraydı. Nátiyjede ósimlik rawajlanıwı susayadi hám ulıwma jaǵdayı jamanlasıp, " násil aynıw belgileri" gúzetiledi. Assimilyatsiya ónimleriniń japıraqlardan aǵıwı uslanıp qalıwı sebepli bargda kraxmal kóbeyip ketedi. Keselliktiń ózgeris xarakterine kóre v. k. eki gruppa : mozaikalar hám sarılarǵa bólinedi. Mozaikalarning tiykarǵı belgisi — japıraq reńiniń olachipor bolıwı (mas., temeki, kartoshka, pomidor, láblebi hám b. mozaikasi); buǵan xlorofilli apparat daǵı ózgerisler sebep boladı. Sarı awırıw ushın ulıwma xloroz (bargning reńsizleniwi), ósiwdiń aynıwı, kóbinese pákenelik xarakterli; japıraqlardıń buralishi, burıwıwı, olarda uglevodlarning hádden tıs toplanıwı nátiyjesinde japıraqlar turpayı hám mort bolıp qaladı (masaqlilardagi quwırshaqlanıw, g'uza, kartoshka japıraqları buralishi hám b. de).

Kóplegen v. k. ni shıbın-shirkeyler (ósimlik bıytları, cikadalar, tripelar, aqqanotlar, qandalalar hám b.), geyparaların (biydaydıń taram-taram mozaikasi hám b.) kanalar tarqatadı. Infeksiya kesel ósimlikten sawına bir-birine tekkanida, bir-birin jeńil jaralaganda (mas., samal tásirinde) ótiwi de múmkin. v. k. dıń derlik hámmesi ósimlik jınısız kóbeygende áwladqa ańsatǵana ótedi. Ósimliklerdiń viruslarǵa salıstırǵanda oǵada bayqaǵıshlıǵı ámelde úlken áhmiyetke iye. Bunda infeksiya toqımanıń málim bir bólegidagina bolıp, basqa jerge tarqalmaydı hám ósimliktiń ulıwma keselleniwi júz bermeydi. Qorǵaw ilajların qóllaw ushın v. k. belgilerin anıqlaw zárúr. Diagnoz qoyıwda kesellik belgileri, kletka ishindegi strukturalıq bólim forması, serologik reaksiya, keselliktiń juqpalılıǵı, virus bólimleriniń morfologiyası, kesellengen ósimlik shirasini bakteriologik filtrden ótiwi hám b. esapqa alınadı.

Keselliktiń aldın alıw hám gúres ilajları : agrotexnikalıq ilajlar ; virus tasıwshı shıbın-shirkeylerge qarsı gúres; virusqa shıdamlı yamasa oǵada bayqaǵısh túrlerdi egiw (qarang Ósimliklerdi qorǵaw ).

Infeksion kesellikler — patogen mikroorganizmlar (bakteriyalar, viruslar, eń ápiwayı jonivorlar hám h. k.) dıń kisi, haywan hám ósimlik organizmine kirip kóbeyip, zıyanlı tásir kórsetiwi nátiyjesinde kelip shıǵıs kesellikler. Infeksion keselliklerden geyparaları (mas, qızılsha ) nawqasqa jaqın yurilganda yuqadi, olarǵa „yuqumli kesellikler“ termini júdá sáykes keledi. Infeksion keselliklerden geyparaları (mas, bezgek) nawqasqa jaqın yurilganda („kontakt“ jolı menen) yuqmaydi, sonday eken, olarǵa „yuqumli kesellikler“ termini onsha tuwrı kelmeydi.

Nawqas organizminde sol kesellikti vujudga keltiretuǵın arnawlı mikrob bar ekenligi hám keselliktiń adamnan adamǵa juǵıwı múmkinligi Infeksion keselliklerdiń tiykarǵı belgileri bolıp tabıladı.

Infeksion keselliklerdiń anıq sebepleri 19 -ásirdiń 2-yarımında L. Paster, R. Kox, I. I. Mechnikov hám b. ilimpazlardıń jumısları menen tastıyıq etildi. Birpara kesellikler (tırıspa, ish súzek, paratif, dizenteriya hám b. ishek infekciyaları ) as sińiriw jolı arqalı (nawqaslar iplası túsken suw hám azıq-túlik yamasa sol iplas bólekleri tekkan yuvuqsiz qol arqalı ) yuqadi. Nawqas jótelgende, aksa úyrende, sóylewgende shıǵıs mayda shilimshiq bólekleri hawa menen nápes jollarına kiriwinden kelip shıǵıs kesellikler (tamshılı infeksiyalar ) ga gripp, kók jótel, parotit, difteriya, qızılsha hám b. kiredi. Birpara keselliklerqon so'rar shıbın-shirkeyler (bıyt, shıbın, búrge, kana, iskabtopar hám h. k.) arqalı yuqadi (bezgek, áspili súzek, qaytalaytuǵın súzek, kana hám shıbın arqalı yuqadigan ensefalitlar, iskabtopar ısıtpası hám h. k.). Nawqasqa yakin júrgende yamasa onıń shashig'i, ıdıstovog'i hám b. buyımlarınan paydalanǵande yuqadigan kesellikler (tanosil kesellikleri, kuydirgi, kál jara hám b.) bólek gruppanı quraydı. Infeksion kesellikler bir neshe kún (gripp, qızılsha, iskabtopar ısıtpası ) yamasa bir neshe hápte (ish súzek, áspili súzek hám b.) dawam etiwi yamasa oylab hám hátte, yillab sozılıwı múmkin (tuberkulyoz, moxov, merez). Infeksion kesellikler kelip shıǵıwı organizmge kirgen patogen mikroblardıń sanına, viru-lentligiga, kirgen jayına, kisiniń jasına, infeksiyaǵa beyimligine, sonıń menen birge, mikrob átirapındaǵı sırtqı ortalıq sharayatına (qolaysız sharayatta mikrobdıń virulentligi azayadı ) baylanıslı. Infeksion keselliklerdiń payda bolıwı hám uti-shida social sharayat (turaq-jay, awqatlanıw tárizi, materiallıq dáreje, medicinalıq járdem) sheshiwshi rol oynaydı. Sol sharayattıń óz-ara tásirine qaray Infeksion keselliklerdiń túrli (tipik — rostmana, jeńil hám b.) formaları na-moyon boladı. Infeksion keselliklerdiń ótiwinde inku-batsion dáwir, kesellik simptomlarınıń payda bolıw hám asıp barıw dáwiri, kesellik pátine shıqqan dáwir, keselliktiń sóniw dáwiri hám tawır bolıw dáwiri parq etiledi. Infeksion keselliklerdiń hár birinde sol dáwirlerdiń ayriqsha xu-susiyatlari bar. Ish súzek sıyaqlı birpara Infeksion kesellikler mikrobı awırıp ótken organizmde saqlanıp qaladı hám dógerekatrofdagi ortalıqqa chiqaveradi. Kóplegen Infeksion keselliklerden keyin immunitet qaladı. Mac, Infeksion keselliklerdi anıqlawda keselliktiń klinikalıq belgileri, erin. de tekseriw nátiyjeleri hám epidemiologik maǵlıwmatlar tiykar etip alınadı. Nawqaslar arnawlı úskenelestirilgen infeksion emlewxanalarda emlenedi. Infeksion keselliklerge qarsı gúresde profilaktika ilajları sheshiwshi rol oynaydı.

Infeksion keselliklerdiń jáne de tarqalıwina jol qoymaw ushın sonday kesellikler menen awırǵan nawqaslar yamasa sonday kesellik bar dep gúman etilgen kisiler emlewxanada yamasa úyinde ajıratıp qóyıladı. Oba keseli (chuma), tırıspa (xolera), áspili súzek (áspili tif), ish súzek (qarın tifi), paratif, dizenteriya, viruslı gepatit, difteriya hám b. kesellikler tabılǵan yamasa gúman etilgen kisilerdi arnawlı sanitariya transportında emlewxanaǵa alıp barıp jatqızıw shárt. Gripp, qızılsha, ko'kyutal hám b. birpara Infeksion kesellikler menen awırǵan nawqaslardı bólek xanaǵa jatqızıw, tiyislishe baǵıw hám dezinfeksiya ótkerip turıw shárti menen úyinde ajıratıp qoyıw múmkin.

Kórkem oneroriylar, dem alıw úyleri, balalardı salamatlandırıw mákemeleri, balalar bog'chalari hám yaslilarda, sonıń menen birge, emlewxanalardıń terapiya, xirurgiya, pediatriya hám b. (infeksion bóliminden tısqarı ) bólimlerinde bólek ójire úskenelenedi. Ásirese, qáwipli infeksiyalar (oba keseli, tırıspa) menen awırǵan awırıwlarǵa jaqın júrgen kisilerdi sol keselliklerdiń inkubatsion dáwirine teń keliwshi múddet menen ajıratıp qoyıw shárt. Basqa infeksion keselliklerde nawqaslar túrli múddet menen ajıratıp qóyıladı (keste)