%збекстан республикасы жо№ары

Lirikanıń  janrlıq  qásiyetleri
.  Qaraqalpaq  ádebiyatında  hám  ádebiyattanıw 
iliminde  lirikalıq  shıǵarmalar,  kóbinese, 
qosıq
  degen  termin  menen  júritiledi. 
Qosıq  shıǵısı  boyınsha  folklorlıq  termin.  Sazǵa,  namaǵa  qosıp  aytıw  degendi 

---

 
33 
 
 
ańlatadı.  Túrkiy  xalıqlar  sóz  ónerinde  erte  dáwirlerden  beri  qollanıladı.  Mısalı, 
Maxmud Qashqariydıń “Devanu luǵatit túrk”, Yusuf Has Hajibtiń “Kutadǵu bilig”  
shıǵarmalarında “qoshuǵ” yamasa “qóshiq”  túrinde qollanılǵan
1
.  
Biraq  qaraqalpaq  ádebiyatında  qosıq  termininiń  qollanılıw  ózgesheligi  bar. 
Rawajlanǵan  ádebiyatlarda  namaǵa  salıp  aytılatuǵın  lirik  shıǵarmalardı  hám 
taqmaqlap  oqılatuǵın  (deklamaciya  etiletuǵın)  ritmik  tekstlerdi  ayırım-ayırım 
terminler  menen  ataydı.  Mısalı,  rus  ádebiyatında  “pesnya”,  ózbek  ádebiyatında 
“qo’shiq” – bul nama  menen muzıkaǵa salıp aytılatuǵın poetikalıq janr, al “stix”   
hám    “sheyr”    muzıkalıq  ásbaplardan,  namadan  ǵárezsiz  ritmik  tekst.  Al, 
qaraqalpaq  ádebiyatında  bolsa,  qosıq  termini  menen  muzıkaǵa  qosıp  aytılatuǵın 
shıǵarmanı  da,  muzıkadan  ǵárezsiz  shıǵarmanı  da  túsinedi.  Qosıq  termininiń 
bunday qásiyetin qaraqalpaq ádebiyatshısı N.Dáwqaraev dáslepki márte anıqlaǵan 
edi
2
.   
Solay etip, házirgi qaraqalpaq ádebiyatında hám ádebiyattanıw iliminde 
qosıq
 
degen termin arqalı tek ǵana namaǵa salıp aytılatuǵın poeziyalıq shıǵarmanı emes, 
al  ulıwma  adamnıń  ishki  sezimlerin,  kewil  tuyǵıların,  ruwxıy  tolǵanısların 
beretuǵın  hám  taqmaqlap  aytılatuǵın  lirikalıq  shıǵarmalardı  da  túsinedi.  Demek, 
kópshilik  jaǵdaylarda  (eger  de  lirikalıq  shıǵarma  proza  menen  jazılmaǵan 
jaǵdayda)  qosıq  penen  lirika  bir  mánisti  bildiretuǵın  sinonim  terminler  bolıp 
tabıladı.   
Lirika  ádebiyattıń  tiykarǵı  úsh  túriniń  biri  (epos,  drama,  lirika).  Ol  sırtqı 
dúnyanı  sáwlelendiriwde  epos  penen  dramadan  qatań  ajıralıp  turadı.  Eger  epos 
penen  dramanıń  baslı  qásiyetleri  waqıyalardı  bayanlaw  hám  personajlardıń  is-
háreketlerin usı waqıyalarǵa, sharayatlarǵa baylanıstırıp kórsetiwden ibarat bolsa, 
lirika  waqıyalardı  bayanlap  otırmaydı.  Lirika  sırtqı  ortalıqtıń  tásirinen  payda 
bolǵan quwanısh, súyinish, qayǵı-hásiret yamasa nalısh sezimlerin, ruwxıy tuyǵılar 
menen  keshirmelerdi,  oy-pikirlerdi  emocional  (tásirsheń)  formada  beredi.  Epos 
hám  dramadaǵıday  lirikada  da  ádep-ikramlılıq,  aqıl-násiyat  (didaktika),  ıshqı-
                                                      
1
 
Раззоқов X., Мирзаев T., Собиров O, Имомов K. Ўзбек xaлқ oғзaки ижоди. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1980, 75-
бет.
 
2
 Дәўқараев Н. Шығармаларының толық жыйнағы. 2-том. Нӛкис, “Қарақалпақстан”, 1977, 128-бeт. 

---

 
34 
 
 
muhabbat, turmıs  h.t.b. máseleler, temalar  kóterile  beriwi  múmkin. Biraq  lirikada 
bul  máseleler  menen  temalar  waqıyalardı  obyektiv  súwretlew  arqalı  emes,  al 
shayırlardıń subyektiv (jekke) sezimlerin beriw arqalı óz sheshimin tabadı.