%збекстан республикасы жо№ары

 
EPOS 
Epos  termini  áyyemgi  grek  tilinen  alınǵan  bolıp,  sózlik  mánisi  boyınsha 
áńgime, ertek
 degendi bildiredi. Epos – ádebiyattıń úsh túriniń biri. Óziniń janrlıq 
qásiyeti  boyınsha  waqıyanı  hám  oǵan  qatnasatuǵın  adamlardı  kórkem  bayanlap, 
súwretlep  beretuǵın  shıǵarmalardıń  túri.  Epikalıq  shıǵarmada,  eń  birinshi 
náwbette,  syujet  bolıwı  kerek.  Áyyemgi  grek  filosofı  Aristotel  (b.e.sh.  384-322) 
birinshi márte kórkem ádebiyattı epos, drama, lirika dep úlken úsh toparǵa bólgen 
edi.  Onıń  aytıwı  boyınsha,  eger  jazıwshı  (Aristoteldiń  termini  boyınsha  “poet”) 
waqıyalardı  bayanlaǵanda  olardan  ózin  bólek  tutsa,  olarǵa  ózi  qatnaspay  olar 
tuwralı  sırttan  qalıs  bayanlasa,  onda  bul  shıǵarma  epos  túrine  jatadı.  Ol  mısal 
                                                      
1
 
Эльсберг Я. Сатира. // Словарь литературоведческих терминов.  Москва, “Просвещение”, 1974, сс. 342-343. 
2
  Гуляев  Н.А.,    Богданов  А.Н.,  Юдкевич  Л.T.  Теория  литературы  в  связи  с  проблемами  эстетики.  Москва, 
“Высшая школа”, 1970, сс. 324-331, 335-339. 
3
 Саримсоқов  Б.И. Бадийийлик асослари ва мезонлари. Тошкент, 2004, 80-81, 88-89-бб. 
4
 Хализев В.Е. Теория литературы. Изд. 2-е. Москва, “Высшая школа”, 2000, cc. 316-318. 
 

---

 
27 
 
 
retinde  Gomerdiń  “Iliada”  hám  “Odisseya”  dástanların  keltiredi.  XIX  ásirde 
jasaǵan  ullı  rus  ádebiyatshısı  V.G.Belinskiy  de  (1811-1848)  usı  pikirdi  quwatlap, 
eposta jazıwshı (poet) bolıp ótken waqıyalardıń ápiwayı bayanlawshısı ǵana bolıp 
esaplanadı dep aytqan edi. Mısalı, Aybektiń “Nawayı”, Muxtar Áwezovtıń “Abay 
jolı” 
romanlarında, 
Sh.Aytmatovtıń 
“Razı  bol,  Gúlsarı”  povestinde, 
T.Qayıpbergenovtıń 
“Qaraqalpaq 
dástanı” 
trilogiyasında, 
Sh.Seyitovtıń 
“Xalqabad” roman-tetralogiyasında avtorlar súwretlenip atırǵan waqıyalarǵa ózleri 
tikkeley  qatnaspaydı,  al  olardı  sırttan  bayanlaydı,  olarda  avtordıń  roli  kórinbeydi, 
avtorlar waqıyalardan ózlerin bólek tutadı, tek bayanlawshı sıpatında kórinedi.  
Epikalıq  shıǵarmalardıń  jáne  bir  baslı  qásiyeti  −  syujettiń  rawajlanıwınıń 
barısında personajlardıń ara qatnasıqlarında qarama-qarsılıq (konflikt) rawajlanadı. 
Al,  bul  konflikt  personajlardıń  jekke  xarakterlerin  qáliplestiredi.  Mısalı, 
Sh.Aytmatovtıń  “Razı  bol,  Gulsarı”  povestinde  qarapayım  miynetkesh  jigit, xalıq 
wákili  Tanabay  menen  sovetlik  dáwirdegi  rayonlıq  partiya  basshıları  arasında 
qatań  qarama-qarsılıq  kelip  shıǵadı.  Mine,  usı  konflikttiń  barısında  Tanabaydıń 
ádalatlıq ushın gúresten tayınbaytuǵın minezi, xalıq mápin hámme nárseden joqarı 
qoyatuǵın  hasıl  qásiyeti  kórinedi.  Qullası,  konflikt  tiykarında  Tanabaydıń  jekke 
xarakteri qáliplesedi. 
Epos  termini  ádebiyattanıw  iliminde  eki  mániste  qollanıladı:  birinshisi  – 
ulıwma  epikalıq  shıǵarmalar  mánisinde,  yaǵnıy  ádebiy  túr  sıpatında,  ekinshisi  – 
xalıq eposları, xalıq dástanları mánisinde. Mısalı, “Alpamıs”, “Qoblan” dástanları 
ilimde eposlar dep te atala beredi.   
Súwretlenetuǵın waqıyalardıń kólemine, waqıttıń uzınlı-qısqalıǵına baylanıslı 
epostıń úlken, ortasha hám kishi túrleri qáliplesken. Úlken formalarına epopeyalar, 
qaharmanlıq dástanlar, romanlar kiredi. 
Epopeya
  termini  bayanlaytuǵın  waqıyaları  kólemi  boyınsha  kútá  úlken  hám 
quramalı,  súwretleytuǵın  waqtı  uzaq,  turmıstıń  túrli  táreplerin  keń  qamtıytuǵın 
shıǵarmalar  toparın  belgilew  ushın  qollanıladı.  Epopeya  óz  ishine  birneshe 
romanlardı  qamtıwı  múmkin.  Mısalı,  L.Tolstoydıń  “Urıs  hám  paraxatshılıq”, 
M.Sholoxovtıń  “Tınısh  Don”,  M.Áwezovtıń  “Abay  jolı”,  qaraqalpaq  jazıwshıları 

---

 
28 
 
 
T.Qayıpbergenovtıń 
“Qaraqalpaq 
dástanı”, 
Sh.Seyitovtıń 
“Xalqabad”, 
K.Mámbetovtıń “Posqan el” romanları eki, úsh, tórt romanlardı óz ishine aladı hám 
epopeyanıń úlgisi bola aladı.  
Roman 
turmıstı,  jámiyetlik  qubılıslardı,  jekke  táǵdirlerdi,  waqıyalardı  keń 
kólemde,  tutas  syujet  ishinde  súwretleytuǵın  shıǵarma.  Roman  janrı  óziniń 
kótergen  máseleleri  jaǵınan  da,  turmıstı  keń  qamtıwı  jaǵınan  da  birneshe  gúrriń 
hám povestlerdiń  wazıypasın bir shıǵarma kóleminde atqara aladı. Sonıń ushın da, 
roman  janrı  basqa  janrlarǵa  qaraǵanda    kútá  quramalı  hám  qospalı,  birneshe 
janrlardıń  belgilerin  ózine  sińirgen  sintetikalıq  sıpatqa  iye.  Usınday  qásiyetleri 
menen de ol realistlik ádebiyattıń, ulıwma, hárqanday milliy ádebiyattıń jetilisken 
janrı  bolıp  esaplanadı.  Belinskiydiń  durıs  kórsetkenindey,  roman  −  bul  xalıqtıń 
joqarı rawajlanǵanlıǵınıń belgisi. 
Qaraqalpaq ádebiyatında roman janrı shın mánisinde XX ásirdiń 50-jıllarınıń 
aqırında qáliplesti hám rawajlanıw jolına tústi. Usı jılları qaraqalpaq ádebiyatında 
dáslepki romanlar A.Begimovtıń “Balıqshınıń qızı”, J.Aymurzaevtıń “Ámiwdárya 
boyında”, Ó.Ayjanovtıń “Aral qushaǵında” romanları járiyalandı. Bul janr sońınan 
T.Qayıpbergenovtıń 
“Sońǵı  hújim”  (1960),  “Qaraqalpaq  qızı”  (1963), 
K.Sultanovtıń  “Aq  dárya”  (1963)  romanları  menen  tolıstı.  Sonıń  menen  birge 
qaraqalpaq  ádebiyatı  házirgi  romannıń  roman-dilogiya  (T.Qayıpbergenovtıń 
“Qaraqalpaq  qızı”),  roman-trilogiya  (T.Qayıpbergenovtıń  “Qaraqalpaq  dástanı”) 
hám  roman-tetralogiya  (Sh.Seyitovtıń  “Xalqabad”) sıyaqlı birneshe  túrleri  menen 
jáne de bayıdı, onıń súwretlew múmkinshilikleri keńeydi, kórkemlik dárejesi kem-
kem  ósip  barmaqta.  Bulardıń  barlıǵı  milliy  kórkem  dástúrler  menen  birge  pútkil 
dúnya  ádebiyatınıń  roman  dóretiwdegi  tájiriybeleriniń  birikpesinen  (sintezinen) 
payda  bolǵan  qaraqalpaq  ádebiyatınıń  janrlıq  rawajlanıwındaǵı  jańa  ózgeshelikler 
bolıp esaplanadı. 
Qaraqalpaq  romanınıń  payda  bolıw,  qáliplesiw,  rawajlanıw  jolların,  ondaǵı 
geypara 
teoriyalıq 
máseleler  qaraqalpaq  ádebiyatshıları  J.Narımbetovtıń 
«Karakalpakskiy roman», Á.Qojıqbaevtıń “Qaraqalpaq romanı”, Z.Nasrullaevanıń 
“Problema  tipa  i  xaraktera  v  sovremennoy  karakalpakskoy  proze”, 

---

 
29 
 
 
S.Bahadırovanıń  “Roman  hám  dáwir”, P.Nurjanovtıń  “Házirgi  qaraqalpaq  romanı 
poetikası  (kompoziciyalıq  hám  janrlıq-stillik  ózgeshelikleri)”  hám  “Házirgi 
qaraqalpaq  romanı  (syujet  hám  konflikt  poetikası)”,,  Z.Bekbergenovanıń 
“Qaraqalpaq  romanlarında  kórkem  sóz  poetikası  (1980-2010-jıllar)”  degen 
atamalardaǵı miynetlerinde izertlengen. 
Povest
  kólemi  jaǵınan  ortasha  bolǵan  epikalıq  shıǵarmanıń  bir  túri.  Ol 
romannan  kishi,  gúrrińnen  úlken.  Povestte  romandaǵı  sıyaqlı  jámiyetlik  turmıs 
waqıyaları, qaharman táǵdiri keń kólemli epikalıq baǵıtta alınbaǵan menen óziniń 
kótergen  máselesi  jaǵınan,  qaharmanlar  xarakterin  súwretlewi  menen  de  onnan 
áhmiyeti  tómen  emes.  Romanda  birneshe  tariyxıy  dáwirdiń  mazmunı  birneshe 
waqıyalar hám kóp sanlı qaharmanlar obrazı arqalı ashılsa, al povestte solardıń bir 
bólegi  tereńirek  sáwleleniwi  múmkin.  Sonıń  ushın  da,  másele  onıń  kóleminde 
yamasa  qaysı  janrlıq  túrge  kirgiziliwinde  emes,  kórkem  shıǵarmanıń  sol  janrlıq 
formanı qalay atqara biliwinde, jazıwshı sheberliginde bolıwı kerek. V.G.Belinskiy 
roman  menen  povestti  usı  baǵdardan  qarap,  bir-birewiniń  arasına  diywal  qoyıp 
birotala ajıratıp taslamaǵan, olardı oǵırı uqsas hám baylanıslı dep qaraǵan. Usınday 
sebeplerge  baylanıslı  bazı  bir  shıǵarmalardı  geyde  povest,  geyde  roman  dep 
esaplaydı.  Al,  M.Sholoxovtıń  “Adamnıń  táǵdiri”  shıǵarması  bolsa,  ádebiyatshı 
alımlar tárepinen bazda gúrriń, al geypara orınlarda povest sıpatında júritiledi hám 
bular teoriyalıq jaqtan hám is júzinde aytarlıqtay qáte emes.  
Kórkem  ádebiyattıń  bir  janrı  sıpatında  povest  basqa  xalıqlar  ádebiyatında 
erteden-aq rawajlanǵan bolsa, al qaraqalpaq ádebiyatında bul janrlıq túr XX ásirdiń 
30-jılları  qáliplesti  hám  óziniń  rawajlanıw  jolına  tústi.  Usı  waqıtları  dóregen 
M.Dáribaevtıń  “Mıńlardıń  biri”,  Á.Shamuratovtıń  “Eski  mektepte”  povestlerinen 
baslap T.Qayıpbergenovtıń “Suwıq tamshı”, “Uyqısız túnler”, “Tánhá ózine málim 
sır”, Sh.Seyitovtıń “Qashqın”, “Kóp edi ketken tırnalar”, “Isine tirkelip tigilsin!...”, 
G.Esemuratovanıń “Jiyren”, U.Pirjanovtıń “Qarda qalǵan izler...”, “Apreldiń sońǵi 
aqshamı”,  E.Ótepbergenovtıń  “Qumar”  povestlerine  shekem  qaraqalpaq  povesti 
óziniń  túrlishe  janrlıq,  stillik  formalarda  rawajlanıw  jolların  bastan  keshirdi. 
Qaraqalpaq  povestiniń  rawajlanıw  jolları,  obraz  jaratıw  sheberligi  máseleleri 

---

 
30 
 
 
Q.Kamalovtıń  “Qaraqalpaq  povesti”,  J.Esenovtıń  “Sheberliktiń  sırları”  ilimiy 
miynetlerinde sáwlelengen.  
 
Gúrriń
  waqıyanı  ıqsham  jáne  qısqa  túrde  sáwlelendiretuǵın  kishi  janr. 
Gúrrińde  syujet,  kóbinese,  bir  qaharmannıń  átirapına  shólkemlesken  boladı. 
Qaraqalpaq  ádebiyatında  N.Dáwqaraevtıń  “Internatta”,  I.Yusupovtıń  “Seydan 
ǵarrınıń  gewishi”,  U.Pirjanovtıń  “Ǵarrılar”,  “Shıra  may”  degen  gúrrińleri  usı 
janrdıń talaplarına tolıq juwap beretuǵın shıǵarmalar bolıp esaplanadı.