%збекстан республикасы жо№ары

 
 
P
P
i
i
k
k
i
i
r
r
 
 
b
b
i
i
l
l
d
d
i
i
r
r
i
i
w
w
s
s
h
h
i
i
l
l
e
e
r
r
:
:
 
 
 
K.Allambergenov 
–  Ájiniyaz  atındaǵı  Nókis  mámleketlik  pedagogikalıq 
institutı qaraqalpaq ádebiyatı kafedrasınıń professorı, filologiya ilimleriniń doktorı.
 
Q.Orazımbetov 
–  Qaraqalpaq  mámleketlik  universiteti  qaraqalpaq  ádebiyatı 
kafedrasınıń professorı, filologiya ilimleriniń doktorı. 

---

 
3 
 
 
AVTORLARDAN 
 
Ózbekstan  Respublikasında  bilimlendiriw,  kadrlar  tayarlaw  máselesine 
mámleketlik  siyasat  dárejesinde  itibar  qaratılǵan.  Ózbekstannıń  hár  tárepleme 
rawajlanıwınıń  tiykarın  quraytuǵın  jámiyettiń  progressiv  kúshleri  esaplanǵan 
bárkamal áwladtı tárbiyalawda strategiyalıq maqsette qabıl etilgen “Bilimlendiriw 
haqqında”ǵı  Nızam
1
  hám  “Kadrlar  tayarlawdıń  milliy  baǵdarlaması”
2
  bul 
tarawdaǵı  keń  kólemli  reformalardı  ámelge  asırıwdıń  huqıqıy-normativ  tiykarına 
aylandı.  Házirgi  tez  pát  penen  rawajlanıp  baratırǵan  dáwirde  jámiyettiń  ruwxıy 
turmısında  ayrıqsha  orın  tutatuǵın  filolog  qánigelerdi  zaman  talabına  say  jetik 
kadrlar etip tayarlaw búgingi kúnniń talabı. 
 Bunıń  ushın,  birinshi  náwbette,  studentlerdi  sapalı  oqıw-metodikalıq 
ádebiyatlar  menen  támiyinlew  kún  tártibine  qoyılǵan  áhmiyetli  máselelerdiń  biri 
bolıp  tabıladı.  Sonlıqtan,  elimizde  kórkem  ádebiyatqa  hám  kitap  ónimlerin  basıp 
shıǵarıwǵa  bolǵan itibardıń  mámleketlik  siyasat dárejesine kóteriliwi de tosınnan 
bolǵan qubılıs emes
3
.   
Joqarı  oqıw  orınlarınıń  filologiya  fakultetlerinde  studentlerdi  kórkem 
ádebiyattı izertleytuǵın arnawlı ilim – ádebiyattanıw iliminiń tiykarǵı túsinik hám 
terminleri menen tanıstırıw, olarda ádebiyattanıw ilimine tiyisli dáslepki teoriyalıq 
túsiniklerdi  hám  bilim  kónlikpelerin  qáliplestiriw  maqsetinde  “Ádebiyattanıw 
teoriyası”  páni  oqıtıladı.  Bul  pánde  dúnya  ádebiyatı  tuwralı  házirgi  zaman 
ilimindegi  tiykarǵı  túsinikler  menen  tanıstırıladı,  ádebiyattanıwdıń  nızamların, 
tártiplerin,  qaǵıydaların  biliw  hám  olardı  ámeliy  tallawlar  barısında  paydalana 
alıwda,  kórkem  ádebiyattı  túsiniwde  studentlerdi  zárúr  bolǵan  bilimler,  ádebiy 
terminler menen qurallandıradı. 
                                                      
1
  Ўзбекистон  Республикасининг  “Таълим  тўғрисида”ги  Қонуни.  ∕∕  Баркамол  авлод  –  Ўзбекистон 
тараққиѐтининг пойдевори. Тошкент, “Шарқ”, 1997, 20-29-бб. 
2
  Ўзбекистон  Республикаси  “Кадрлар  тайѐрлаш  Миллий  дастури”.  ∕∕  Баркамол  авлод  –  Ўзбекистон 
тараққиѐтининг пойдевори. Тошкент, “Шарқ”, 1997, 31-61-бб. 
3
  Ўзбекистон  Республикаси  Президентининг  “Китоб  маҳсулотларини  чоп  этиш  ва  тарқатиш  тизимини 
ривожлантириш,  китоб  мутолааси  ва  китобхонлик  маданиятини  ошириш  ҳамда  тарғибот  қилиш  бўйича 
комиссия тузиш тўғрисида”ги Фармойиши. // “Халқ сўзи”, 2017 йил, 13-январь. 

---

 
4 
 
 
 Ádebiyattanıwǵa  tiyisli  dáslepki  sabaqlıq  S.Axmetov  hám  Q.Sultanovlardıń 
avtorlıǵında  “Ádebiyattanıw”  degen  atamada  1987-jılı  basılıp  shıqtı.  Bunnan  soń 
usı  pánge  tiyisli  sabaqlıq  baspadan  shıqqan  joq.  Biraq  usı  atamada  1994-jılı 
xrestomatiya (avtorları S.Axmetov hám Q.Sultanovlar), oqıw qollanbası xızmetin 
atqaratuǵın “Ádebiyattanıw atamalarınıń orıssha-qaraqalpaqsha túsindirme sózligi” 
(avtorları S.Axmetov, J.Esenov hám Q.Járimbetovlar, Nókis, “Bilim”, 1994) jarıq 
kórdi.  Degen  menen,  S.Axmetov  hám  Q.Sultanovlar  tárepinen  járiyalanǵan 
sabaqlıqqa 30 jıldan aslam waqıt  boldı. Bul sabaqlıq sezilerli dárejede eskirdi. Al, 
S.Axmetov,  J.Esenov  hám  Q.Járimbetovlar  tárepinen  tayarlanǵan  sózlik  bolsa, 
dúnya  ádebiyattanıwınıń,  sonıń  ishinde  qaraqalpaq  ádebiyattanıwınıń  sońǵı 
dáwirdegi jetiskenliklerin esapqa alıp jańalawdı, jańa termin hám túsinikler menen 
bayıtıwdı talap etedi.  
Ǵárezsizlik  dáwirinde  usı  pánge  tiyisli  oqıw  qollanba  2012-jılı  professor 
Q.Járimbetov 
tárepinen 
“Ádebiyattanıwdan 
sabaqlar” 
atamasında 
“Qaraqalpaqstan”  baspasınan  shıǵarıldı.  Bul  oqıw  qollanbası  joqarı  oqıw 
orınlarınıń  filolog  studentlerine  arnalıwı  menen  birge,  akademiyalıq  licey  hám 
kásip-óner  kolledjleriniń  oqıwshıları  hám  oqıtıwshıları,  ulıwma,  ádebiyat 
máseleleri  menen  qızıǵıwshı  keń  jámiyetshilik  wákillerine  baǵıshlandı. 
“Ádebiyattanıw teoriyası” sabaqlıǵı usı qollanba materialları tiykarında keńeytilip, 
jańa  teoriyalıq  maǵlıwmatlar,  ádebiyatlar  menen  bayıtılıp,  filologiya  hám  tillerdi 
oqıtıw  (qaraqalpaq  tili)  bakalavriat  tálim  baǵdarınıń  oqıw  rejesi  hám  pán 
baǵdarlamasına sáykes tayarlandı. 
Ádebiyattanıw, onıń bir tarawı esaplanǵan ádebiyat teoriyası boyınsha joqarı 
oqıw  orınlarınıń  studentleri  ushın  arnalǵan  sabaqlıqlar  shıǵarıw  máselesi  ózbek 
ádebiyattanıwında  álle  qashan  qolǵa  alındı.  Máselen,  I.Sultannıń  “Adabiyot 
nazariyasi”  (1980,  2005),  T.Babaevtıń  “Adabiyotshunoslik  asoslari”  (2002), 
E.Xudayberdievtiń  “Adabiyotshunoslikka  kirish”  (2003,  2007),  D.Quranovtıń 
“Adabiyotshunoslikka  kirish”  (2004),  “Adabiyot  nazariyasi  asoslari”  (2018), 
H.Umurovtıń  “Adabiyot  nazariyasi”  (2002,  2004)  h.t.b.  sabaqlıqları  járiyalandı. 
Biz  “Ádebiyattanıw  teoriyası”  sabaqlıǵın  jazıw  barısında  tiyisli  orınlarda  usı 

---

 
5 
 
 
teoriyalıq  ádebiyatlardan  paydalandıq,  olardıń  tájiriybelerin  úyrendik.  Ayırım 
orınlarda  ózlerimizdiń  jekke  kózqaraslarımızdı  bildirdik.  Sonday-aq  kitaptı  jazıw 
barısında  ózbek  ádebiyatshıları  B.Sarimsoqov,  U.Juraqulov,  Q.Yuldoshev, 
M.Yuldosheva  hám  basqalardıń  dıqqatqa  ılayıq  ilimiy-teoriyalıq  pikirlerin
1
, 
ǵárezsizlik  dáwirindegi  ózbek  ádebiyattanıw  iliminde  kórkem  ádebiyatqa 
baylanıslı bildirilgen jańasha kózqaraslardı, ilimiy tallawlardı
2
 esapqa aldıq. 
Bul  pándi  oqıtıwǵa  jańasha  kózqarastan  jantasıw  rossiyalı  ilimpazlar 
tárepinen  tayarlanıp,  professor  L.V.Chernectiń  redaktorlıǵında  járiyalanǵan 
“Vvedenie  v  literaturovedenie”  (2000)
 
sabaqlıǵında  ushırasadı.  Sabaqlıqta 
ádebiyattanıw  boyınsha  túsinikler  terminologiyalıq  baǵdarda  alfavit  tártibinde 
berilgen.  Biz  sabaqlıqtı  jazıw  barısında  usı  kitaptaǵı  ayırım  tájiriybelerdi  de 
úyrenip shıqtıq. Sonıń menen birge kitaptı jazıw barısında E.V.Xalizevtiń “Teoriya 
literaturı”  (2000)  atamasındaǵı  sabaqlıǵında  keltirilgen  ilimiy-teoriyalıq 
pikirlerinen siltemeler aldıq.  
Sonday-aq  sabaqlıqta  tiykarǵı  teoriyalıq  túsiniklerdi  beriwde  ХIХ  ásirdegi 
belgili  rus  teoretigi  V.G.Belinskiydiń,  ХХ  ásirdegi  rus  ádebiyatshıları 
N.A.Gulyaev,  A.N.Bogdanov,  L.T.Yudkevich,  Ya.Elsberg  hám  taǵı  basqalardıń 
erterekte  járiyalanǵan  ilimiy-teoriyalıq  áhmiyetke  iye  pikirlerinen,  miynetlerinen 
paydalanıldı.   
Sabaqlıqta  shet  el  ádebiyatshılarınıń  tájiriybeleri  de  dıqqattan  tıs  qalmadı. 
Máselen,  kitaptaǵı  tiykarǵı  túsinikler  Yel  universiteti  (AQSh)  professorı  Paul 
Fraydıń  joqarı  oqıw  orınları  ushın  arnalǵan  “Ádebiyat  teoriyası”  (“Theory  of 
Literature”, 2012) kitabındaǵı túsinikler menen salıstırmalı úyrenildi. 
 
                                                      
1
  Саримсоқов    Б.И.  Бадийийлик  асослари  ва  мезонлари.  Тошкент,  2004;  Жўрақулов  У.  Назарий  поэтика 
масалалари:  Муаллиф.  Жанр.  Хронотоп  (Илмий-назарий  тадқиқотлар,  адабий-танқидий  мақолалар). 
Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги нашриѐт-матбаа ижодий уйи, 2015; Йўлдош Қ., Йўлдош М. Бадиий таҳлил 
асослари. Тошкент, “Kamalak”, 2016.   
2
  Мустақиллик  даври  адабиѐти.  Адабий-танқидий  мақолалар,  бадиалар.  Тошкент,  Ғафур  Ғулом  номидаги 
нашриѐт-матбаа ижодий уйи, 2006; Расулов А.Танқид, талқин, баҳолаш. Тошкент, “Фан”, 2006. 
 

---

 
6