Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

Фойдаланилган адабиѐтлар 
1. Бондаренко О.А. Определитель высших растений Каракалпакии. 1964.
2. Шербаев Б. Флора и растительность Каракалпакии. – Н: Каракалпакстан. 1988.
ТУПРОҚНИНГ УМУМИЙ СУВ ФИЗИК ХОССАЛАРИГА СУВ 
ТАНҚИСЛИГИНИНГ ТАЪСИРИ 
 
Б.У.Халмуратова, Б.Қудайбергенов -талаба 
ТашМАУ НФ 
Тажриба майдони тупроқларнинг солиштирма массасининг оғирлиги 
ӯ
ртача 2.65-2.68г/см3 атрофида тебраниб турди. Биринчи тажриба майдони 
тупроқларнинг ҳажм оғирлиги 0-30 см қатламида – 1.35 г/см3 умумий 
ғоваклик 45 % ни ташкил қилди. Иккинчи тажриба майдони тупроқларнинг 

---

87 
ҳажм оғирлиги 0-30 см қатламда 1.40 г/см 3 умумий ғоваклик 43 % ни 
ташкил қилди. 
Учинчи тажриба тупроқларнинг ҳажм оғирлиги 0-30 см қатламида – 
1.35 г/ см3 умумий ғоваклик 44 фоизни ташкил қилди. 
Юқоридаги маълумотлар асосида шуни айтиш мумкинки,тупроқнинг 
умумий физик хоссалариниг 
ӯ
згариши биринши навбатда тупроқнинг 
механик таркибига боғлиқ б
ӯ
лса, иккинчидан тупроқнинг чиринди миқдори, 
агрегатлик ҳолати, ерга ишлов бериш агротехник тадбирларга боғлиқ б
ӯ
лади. 
Тупроқларнинг унумдорлигини ошириш тадбирларини ишлаб чиқишда 
уларнинг сув –физик хоссаларини 
ӯ
рганиш муҳим аҳамиятга мойилдир. 
Саҳро минтақаси шароитида, сув режимини бошқариш 
ӯ
та катта амалий 
аҳамиятга эга.Бинобарин вегетация давридаги қайта ш
ӯ
рланиш ва уни 
олдини олиш к
ӯ
пчилик ҳолда намлик режимини т
ӯ
ғри ѐки нот
ӯ
ғри 
бошқариш билан боғлиқ б
ӯ
лади. Тупроқ қатламларида ш
ӯ
рланиш 
даражасининг ортиши эса
ӯ
з навбатида унинг таркибида физиологик актив 
сув жамғармасиниг камайишига олиб келади. Сув – физик хоссаларининг 
урганишнинг яна бир зарурий томони йиллик суғориш ва ш
ӯ
р ювиш 
меѐрларини т
ӯ
ғри ишлаб чиқиш учун замин яратади. 
Тупроқларнинг сув-физик хоссалари жуда к
ӯ
п ички, яъни тупроқ 
хоссаларига боғлиқ б
ӯ
лса, иккинчи томондан қ
ӯ
лланиладиган агротехник ва 
технологик жараѐнлар таъсирида ҳам 
ӯ
згариши мумкин. Жумладан, 
тупроқлардаги 
қийин 
ӯ
злаштирувчи 
сув 
груҳлари 
- 
гигроскопиклик,максимал гигроскопиклик ҳамда сулиш намлиги 
к
ӯ
рсаткишлари унинг ш
ӯ
рланиш даражасини к
ӯ
рсатиши билан кескин 
ошиши кузатилса, худди шунингдек бу курсаткишлар тупроқ қатламлари
ӯ
та зичланаѐтган шароитда ошиши мумкин. Биз 
ӯ
з тадқиқотларимизда
тажриба майдонларининг гигроскопик, максимал гигроскопик ва с
ӯ
лиш
намлиги каби сув турлари 
ӯ
рганилмади. Бундай маълумотлар жуда кенг
равишда Л.Турсунов (1981), Л.Турсунов, С.Абдуллаев (1987), Р.Курвантаев 
(2003) ишларида ѐритилган. Муаллифларнинг к
ӯ
рсатишича, юқорида зикр 
этилган тупроқ сув турлари к
ӯ
рсаткичлари тупроқларида уларнинг 
механик таркиби, чириндилик ҳолати, ш
ӯ
рланиш даражаси, сизот сувлари
сатҳи ва минерализация ҳамда суғориш сувлари минерализациясига боғлиқ 
ҳолда катта оралиқда тебраниб туради. Уларнинг к
ӯ
рсатишича, ш
ӯ
рланиш 
даражаси кескин ошиши, шу билан биргаликда сизот сувлари сатҳи ер 
юзасига яқин жойлашган ҳамда 
ӯ
та минераллашган шароитда умумий
фойдали сув захирасининг (ДНС га нисбатан) деярлик 40-45 фойдасиз, яъни 
физиологик ноактив сув заҳирасини ташкил қилади. 
Тадққиқот давомида тажриба майдони сув физик хоссалари фақат ҳар 
бир дала майдони б
ӯ
йича битта жойдан физик кесма олиниб унинг сув –
физик хоссалари
ӯ
рганилди. Тадққиқотларимзда биз
ӯ
з эътиборимизни
тажриба дала майдонлари тупроларининг дала нам сиғими (ДНС) сув 
ӯ
тказувчанлиги ҳамда капиллияр к
ӯ
тарилиш хошиясини аниқлашга
қаратилди.

---

88 
Дала нам сиғими (ДНС) ни 
ӯ
рганиш жуда катта амалий аҳамиятга эга 
чунки ДНС к
ӯ
рсаткичи ѐрдамида тупроқдаги ҳаракатчан 
ӯ
симлик учун
зарур б
ӯ
лган, лекин унинг к
ӯ
рсаткичи тупроқ типига қараб 
ӯ
згармасдан, 
фақатгина унинг механик таркиби ва чиринди к
ӯ
рсаткичига боғлиқ ҳолда
ӯ
згарадиган сув-физик к
ӯ
рсаткичдир. Бошқача қилиб айтганда ДНС 
маълум механик таркиб учун
ӯ
згармайдиган (константа) миқдор 
ҳисобланиб, бериладиган сувнинг миқдорини 2-3 мартаба к
ӯ
пайтириш
билан ҳам бу курсаткич
ӯ
згармайди, фақатгина ДНС га тенг б
ӯ
лган
қатлам қалинлиги ошиши мумкин. 
Taжриба майдони тупроқлари учун хос б
ӯ
лган ДНС к
ӯ
рсаткичлари
келтирилган маълумотларнинг далолат беришича оғир қумоқли
ӯ
тлоқи 
аллювиал тупроқларнинг ДНС ҳайдалма қатламда
ӯ
ртача 24 ни ташкил
қилади, кейинги қатламларда камайиб 15-18 фоиизга тенг б
ӯ
лади. 100 см . 
ли чуқурликдан бошлаб ДНС яна ортиб бориб 160-180 см да 26.2 гача
к
ӯ
тарилади. К
ӯ
пчилик тадқиқотчилар томонидан олинган к
ӯ
п сонли 
маълумотларнинг курсатишича ДНС к
ӯ
рсаткичи одатда юқорги қатламда
юқори миқдорга эга б
ӯ
лади, кейинги қатламда эса унинг камайиши (бир
хил механик таркибли тупроқлар учун) кузатилади. Буни маълум даражада
қонуниятдек юритиш ҳам мумкин, чунки юқорги ҳайдалма, қ
ӯ
риқ
ерларда чимли қатламлар у ѐки бу даражада чириндини сақлайди. 
Маълумки чириндининг умумий нам сиғими жуда юқори б
ӯ
лади. 
Шунинг натижасида барча тупроқларда юқорги қатлам пастки
қатламларга нисбатан каттароқ к
ӯ
рсаткичдаги ДНС га эга б
ӯ
лади. Лекин
шуни таъкидлаш лозимки
ӯ
тлоқи аллювиал тупроқларда сизот сувлари
ер юзасига яқин жойлашганлиги туфайли унинг пастки қатламларида
ДНС к
ӯ
рсаткичи ҳайдалма қатлам ДНС га нисбатан ортади. Бу албатта, 
сизот сувлари юзасидан капиллияр найчалар орқали к
ӯ
тарилган сув
ҳисобида б
ӯ
лади. 
Тадққиқот давомида биринчи тажриба майдонида сизот сувларини
асосан 150-180 см чуқурликда б
ӯ
либ, уларнинг минерализацияси асосан
2.5-3.5 г/л
ӯ
ртасида тебраниб туради.
Ӯ
тлоқи 1 чи физик нуқта (ФН) 
мисолида
ӯ
рганилади.