Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

Фойдаланилган адабиѐтлар рўйхати. 
1.
Е.Э. Куприна Способы получения и активации хитина и хитозана. 
/Хитин и хитозан. Получение, свойства и применение. Под ред. Скрябина 
К.Г., Выхоревой Г.А., Варламова В.П. М.- 2002.- С.44-63.

---

58 
2.
Г.А.Ихтиярова, Ш.Б.Маматова, Н.Т.Каттаев Получение и свойства 
биополимеров хитина и хитозана из подмора пчел. Юниверсум. Химия и 
биология 2017. 
LYCIUM RUTHENICUM 
MURR. ЎСИМЛИГИНИНГ ЭКОЛОГИЯСИ ВА 
ГЕОГРАФИЯСИНИНГ ЎРГАНИЛИШИ ХУСУСИДА 
 
С.Ш.Абдираҳимова - ЎзМУ таянч докторанти 
Г.А.Шаджанова - Ўзбекистон Давлат табиат музейи
 
Кейинги йилларда олиб борилган кузатишлар Орол денгизи сувидан 
бўшаган ҳудудларида ўсадиган 
Lycium ruthenicum 
Murr.
 
ўсимлиги 
популяциялари турли даражадаги шўрланган ерларда илдиз системасининг 
ривожланиши, қум ва шўрхокларни ушлаб қолиши каби ўзига хос 
биоэкологик мосланувчанлик орқали кўпайиб бораѐтганлигини кўрсатди. 
Илмий манбаларда
Lycuim ruthenicum 
ўсимлигининг тарқалиши батафсил 
ѐритилган.

Ўзбекистон ҳудудида итузумдошлар (

Solanaceae
) оиласининг 11 туркум, 
36 тури ўсиши қайд қилинган. Тадқиқот объекти сифатида танланган 
Lycium 
ruthenicum
Ўрта Осиѐ, Европа, Америка, Хитой, Афғонистон, Россия, 
Қозоғистон, Туркманистон, Эрон, Муғулистон, Тибет ва Ҳиндистон 
ҳудудларида тарқалган. Ўрта Осиѐ хусусан, Ўзбекистон ҳудудларида 
Наманган, Фергана, Самарқанд, Бухора, Қизилқум, Устюрт, Амударѐ, 
Сирдарѐ,Орол денгизининг қуриган Жанубий ҳудудларида табиий ҳолда 
ўсади [3,4,5,7]. 
Ишнинг мақсади
Solanaceae 
оиласига мансуб 
Lycuim ruthenicum 
ўсимлигининг биоэкологик хусусиятларини ўрганиш унинг турли даражадаги 
шўрланган тупроқларда ўсиши, илдиз системасининг қум ва шўрхокларни 
ушлаб қолиш имкониятларини тадқиқ қилишдан иборат. 
Дереза русская (рус.), жинғил, қорачинғил (ўзб.), қарамық, ғызғын, 
ақтикен, ақшеңгел (қорақалп.), 
Lycium ruthenicum- 
пояси сершох, тиканли, 
бўйи 2 метргача борадиган бута ўсимлик. Тиканлари 3-20 мм, барглари 
кулранг, этдор, узунлиги 0,5-3,5 см ва эни 0,7-3,0 мм, наштарсимон шаклда. 
Гуллари икки жинсли, оқимтир рангли, диаметри 6-25мм. Меваси қора 
рангдаги резавор мева диаметри 4-8 мм, кўп уруғли, уруғи қора, уруғ 
узунлиги 2 мм, эни 1,5-1,8 мм асалга бой ўсимлик. [4,5]
Lycium ruthenicum 
галофит ўсимлик бўлиб кучли шўрланган тупроқда 
ўсади. Ер ости шўр сувларига нисбатан чидамлидир. 
Бутниква б. [2] ва З.И.Умурзакова б. [6] маълумотларида 
Lycium 
ruthenicum
ўсимлиги тупроқ ва ер ости сувларининг 30% гача шўрланиш 
даражасига чидамлилиги, шўрхоклар кўчишини пасайтириши қайд этилган. 
Аметов [1] маълумотларида
Lycium ruthenicum
ўсимлигининг 
илдизининг икки типи берилган: горизонтал ва вертикал. Горизонтал илдизи 
85 см, вертикал илдизи 130 см чуқурлиқгача этиб бориш мумкинлиги 
келтирилган. Ушбу ўсимлик фитомелиорант сифатида тавсия этилади. 

---

59 
2018 йил сентябрь ойида Жанубий Орол бўйида жойлашган ЎзР ФА ҚҚ 
бўлимининг Мўйноқ халқаро биостанцияси ҳудудида олиб борилган 
тадқиқотлар давомида 
Lycium ruthenicum 
ўсимлиги турли экологик 
шароитлардаги популяцияларининг биоэкологик хусусиятлари ўрганилди. 
Тадқиқотлар умумий қабул қилинган экогеоботаник усуллар ѐрдамида 
олиб борилди. Бунда 
Lycium ruthenicum 
ўсимлигини ўрганиш учун 10 м
2 
бўлган 3 та ер майдони танлаб олинди. Танлаб олинган тадқиқот 
майдонларида 
Lycium ruthenicum 
ўсимлиги

билан бирга ўсувчи 
Tamarix 
hispida, Halostachys belangeriana, Alhagi pseudalhagi, Zygophyllum oxianum, 
Climacoptera lanata, Climacoptera brachiata, Peganum harmala
 
ва бошқа 
ўсимликлар кичик майдонларда турли ўсимлик жамоалари ҳосил қилиши 
қайд қилинди.
 
Ўсимлик жамоалари қайд этилган майдонларнинг тупроғи ўртача 
шўрланганлик кўрсаткичга эга. 
Маскур ҳудудда ўсувчи 
Lycium ruthenicum 
ўсимлигининг илдиз 
системасини ўрганилишида унинг ўрта ѐшдаги туби танлаб олинди. 
Ўсимликнинг ўқ чуқурликгача этиши ва ундан илдизи 30-40 см чуқурликка 
кетади кейин эса ундан 40-50 см узунликдаги 6-7 та қўшимча илдизлар 
шаклланганлиги аниқланди. 
Тадқиқотлар давомида тўпланган маълумотлар Орол денгизи атрофидаги 
Lycium ruthenicum
ўсимлиги популяциялари турли даражадаги шўрланган 
тупроқларда ўсиш имкониятига эга эканлигини ва кўчма қум ва шўрхоқларни 
мустаҳкамлашда муҳим аҳамиятга моликлигини тасдиқлади.