Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

Фойдаланилган адабиѐтлар 
1.
Балашев Н.Н. Мировые тенденции производства и потребления нута. 
Зерновые культуры, 2003.№8.58 стр. 
2.
Бобомуродов З.С.,Хамдамов И.Х., Савкина Л.В. Нут кормовая 
культура. Сельское хозяйство Узбекистана, 1996. №6,11 стр. 
3.
Бобохўжаев И., Узоқов П. Тупроқшунослик. Тошкент, 1995, Меҳнат. 
401-405 б. 

---

333 
SAMARQAND VILOYATINING TURLI EKOLOGIK HUDUDLARIDA 
YASHOVCHI BOLALARNING MORFOFUNKSIONAL 
KO‟RSATKICHLARI 
 
To`ramqulov Sh.N.
SamDU Odam va hayvonlar fiziologiyasi va biokimyosi kafedrasi
 
Umumjahon qadriyatlari nuqtayi nazaridan inson salomatligi muammosi 
tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ijtimoiy-iqtisodiy qarama-qarshiliklarga 
bo‘g‘lik bo‘lmagan muammolar orasida bolalar salomatligi masalasi muhim 
hisoblanadi 
[Э.Басманов: 
13]. 
Bolalar 
organizmining 
morfofunksional 
ko‘rsatkichlariga olimlarning fikricha genetik omillargina emas, balki yashash 
joyining ekologik faktorlarining yig‘indisi ham tasirini o‘tkszadi.Hozirgi 
o‘quvchilarning morfofunksional holatiga tashqi va ichki faktorlarning tasiri 
fiziologik jarayonlarning o‘zgarishiga sabab bo‘ladi [Н.Чагаева: 37]. Oxirgi 
yillarda o‘quvchilarning pisixofiziologik kasalliklarni proflaktikasi va erta 
diagnostikasi masalalari keskin quyilmoqda,chunki hozirgi o‘quvchilarning 
sog‘ligini ahvoli bir qator negativ tendendensiyaga yo‘l qo‘ygan pisixologik va 
jismoniy rivojlanishni sekinlashishi, sog‘liqlarini yomonlashishi, kasalliklarni 
tizimli uzgarishi yosh organizmning imkoniyotlarini kamayib borishiga olib 
kelmoqda. Mushaklarning kuchi -18% ga, upkalarning hayotiy sig‘imi 15%ga, 
ko‘rish qobiliyatining pasayishi, eritrositlar sonining va boshqa ayrim tizimlarning 
pasayishi kuzatilmoqda.Bolalar va o‘smirlarning rivojlanishi hayotining kritik 
davrida alohida diqqat etiborni talab etadi,bu pubertat davridir bu davrda funksional 
va 
morfofunksional 
yangi 
uzgarishlar 
yanada 
kuchaygan 
tarzda 
rivojlanadi.[В.Кучма: 26]. Morfologik xususiyatlar tananing uchta asosiy
ulchamlari nning mutanosibligidan aniqlanadi.Ko‘krak qafasining aylanasi, bo‘y 
uzunligi va tana vazni.Kuzatuvlarda etti-sakkiz yoshli qiz bolalar o‘g‘il bolalarga 
nisbatan tanasining uzinligi bo‘yicha ortiq ekanligi aniqlandi.O‘sish jarayonida bu 
ko‘rsatkich o‘zgaradi sakkiz-to‘qqizinchi sinf dagi o‘g‘il bolalar tana uzinligi 
ortadi.Bo‘y uzunligi bo‘yicha uchala hududda yashovchi o‘g‘il va qiz bolalarda 
tana uzinligini taqqoslash yoshini o‘sishiga qarab ko‘payib borishi 
kuzatiladi.Uchala hududda yashovchi etti yoshdan o‘n besh yoshgacha bo‘lgan 
o‘g‘il va qiz bolalarni bo‘y o‘sishini taqqoslash natijasiga ko‘ra o‘g‘il bolalardagi 
farqlar 3,5 sm ni tasshkil etdi.(Oqdaryo tumani 40,6 sm,Samarqand shaxri 43,5 sm 
ni va Urgut tumani 40,4 sm ni).Xuddi shu yoshdagi qiz bolalardagi farqlar 3,2 smni 
ko‘rsatdi.(Oqdaryo tumani 37,5 sm Samarqand shaxri 40,1 sm va Urgut tumani 
34,2 sm). Bolalar va o‘smirlarning tana uzinligini taqqoshlash yoshini usishiga 
qarab ko‘payib borishi kuzatildi. Barcha yosh gruhidagi o‘g‘il va qiz bolalarning 
bo‘y o‘sishini hududdlar bo‘yicha taqqoslaganda katta farqlar ko‘zga tashlanmadi. 
Uchala hududda yashochi bolalar va o‘smirlarning tana og‘irligi boyicha olingan 
natijalar bo‘yicha uchala hududda istiqomat qiluvchi etti,sakkiz va tuqqiz yoshli 
o‘g‘il bolalar qiz bolalarga nisbatan tana vazni og‘irroq (og‘irlikda).Taqqoslashda 
aniqlandiki yosh ortishi bilan uchala hududda istiqomat qiluvchi o‘g‘il va qizlarda 
tana vazni ortib boradi. Uchala hududda yashovchi o‘g‘il va qizlarning tana 
vaznining etti yoshdan o‘n besh yoshgacha bo‘lgan davrdagi vaznining ortib 

---

334 
borishi o‘g‘l bolalarda (Oqdaryo tumani 7-yosh 25,7±1,4 kg. 15 yoshda 58,9±0,4 
kg. qizlarda 7 yosh 24,8±1,4 kg 15 yoshda 56,4±1,9 kg) Samarqand shahrida 
istiqomat qiluvchi o‘g‘il bolalar 7 yosh (26,0±1,3 kg 15 yosh 56,4±1,8 kg qizllarda 
7 yosh 24,1±1,2 kg 15 yosh 55,6±1,7 kg) Urgut tumanida istiqomat qiluvchi o‘g‘il 
bolalar 7yosh (25,22,±1,0 kg 15 yoshda 54,8±1,2 kg qizlarda 24,2±2,1 kg 15 yosh 
52,6 ±1,5 kg) Har uchala hududa yasshovchi o‘g‘il bolalar vaznini taqqoslaganda 
7-15 yoshga bo‘lgan davrda farqlar 2,5 kgni qizlarda esa 1,3 kgni tashkil etdi. Har 
uchala hududda yashovchi har bir yosh gruhidagi o‘g‘il va qizlarni tana og‘irligida 
katta farqlar ko‘zga tashlanmadi.Keyingi o‘l cham – ko‘krak qafasi aylanasi ( 
KQA) uch ulchamli mutanosiblikda aniqlandi.Har uchala hududda yashovchi 7-8 
yoshli qizlar (KQA) si o‘g‘il bolalarga nisbatan teng ko‘rsatkichlarga ega.Keyingi 
yosh davrlarida har uchala hududda istiqomat qiluvchi o‘g‘il bolalar qizlarning 
(KQA)dan kattaroq ekanligi aniqlandi.(KQA)si bo‘yicha olingan natijalar tahlili 
bo‘yicha 7 yoshdan 15 yoshgacha bo‘lgan davrdagi farqlar o‘g‘il bolalarda 2,1 sm 
(Oqdaryo tumani20,1 sm, Samarqand shaxri 19,5 sm, Urgut tumani 21,4 sm). SHu 
yoshdagi qizlarda farqlar 2,1 sm ( Oqdaryo tumani 20,3 sm, Urgut tumani 21,3 sm, 
Samarqand shaxri 19,2 sm). Elka arteriyasidagi qon bosimini tahlili shuni 
ko‘rsatadiki uchta hududdagi bolalarda elka arteriyasidagi sistolik va diastolik qon 
bosimi barcha hududlardagi o‘g‘il va qizlarda 11va 12 yoshda hamda 14 -15 yoshli 
bolalarda farqlar kuzatilgan, boshqa gruhdagi bolalarda farqlar sezilmagan.Uchta 
hududda istiqomat qiluvchi etti yoshdan o‘n besh yoshgacha bo‘lgan o‘g‘il
bolalarda sistolik va diastolik qon bosimi quyidagicha o‘zgargan farqlar 4,2 
mm/s.u. (Oqdaryo .t. 20,5 mm/s.u. Urgut t. 24,2 mm/s.u. Samarqand sh. 23,6 
mm/s.u. ) qizlarda 3,4 mm/s.u. (Oqdaryo t. 20,5 mm/s.u. Urgut t. 23,2 mm/s.u. 
Samarqand sh. 21,4 mm/s.u. ). Uchala hududda yashochi barcha yosh gruhidagi 
o‘g‘il va qiz bolalarda qon bosimi bo‘yicha taqqoslaganda katta farqlar ko‘zga 
tashlanmadi. Turli ekologik hududdlarda yashovchi o‘g‘il va qiz bolalarning 
UTSning 7 yoshdan o‘n besh yoshgacha bo‘lgan davrdagi o‘g‘il bolalarda ortib 
borishi (Oqdaryo t. 1277,2 l, Samarqand sh. 1199,4 l, Urgut t.1210,5 l,)gacha 
bo‘lgan, farqlar 77,8 ml ni tashkil etdi.Uchala hududda yashovchi 7 yoshdan 15 
yoshgacha bo‘lgan qizlarda UTSning ortib borishi (Oqdaryo t. 1280,5 ml 
Samarqand sh. 1150,3 ml Urgut t.1330,6 ml) farqlar 180,7 ml ni tashkil etdi. 
Хулоса. Olib borilgan tekshirish xulosalariga ko‘ra, turli ekologik hududlarda 
yashovchi teng yoshdagi bolalarda barcha ko‘rsatkichlardagi farqlar aniqlangan. 
Jumladan, uchala hududda yashovchi o‘g‘il va qizlarning 7-15 yosh oralig‘idagi 
vazn ko‘rsatkichlaridagi farqlar 2,5±0,01 kg ni tashkil qilib, Oqdaryo tumanida 
istiqomat qiluvchi bolalar Samarqand va Urgut tumanida istiqomat qiluchi o‘g‘il va 
qiz bolalarga nisbatan eng yuqori ko‘rsatkichlarga ega bo‘lgan.