%zbekstan respublikasi a

Topıraqtın’ genetikalıq gorizontı (qatlamı). Topıraqtın’ ju’ze bo’liminen o’zgermes to’mengi ana jınısına shekem bolg’an aralıqqa onın’ genetikalıq gorizontı dep ataladı.

Qazılg’an shuqırdın’ tik diywalındagı belgiler tu’rldi topıraq tiplerine ha’m tu’rlerinde tu’rlishe boladı, topıraqtın bir neshshe qatlamınan du’zilgenligin ko’rsetedi. Bul qatlamlar topıraqtın’ genezisine, yag’nıy kelip shıg’ıwına baylanıslı. Topıraqtın’ genetik qatlamın V.V.Dokuchaev A-u’stin’gi, B-o’tiwshi, C-topıraq astı sıyaqlı u’sh tu’r genetik gorizontqa bo’ledi.

Shirindili u’stin’gi qatlam (A) da organik zat, shirindi ha’m ha’r qıylı elementler birikpesinen ibarat mineral zatlar toplanadı. Onın’ tu’si to’mengi qatlamlarg’a qarg’anda toq boladı. Sonın’ ushın da bul qatlam shirindili akkumlyativ (toplanıw) gorizontı delinedi.

Tog’ay topıraqları ju’zesindegi “Tog’ay kiyi” ha’m ayırım batpaqlıqlardag’ı torf birotala shirip o’zgermegen organikalıq qaldıq jıyındısı bolg’anlıg’ı ushın olar topıraq u’stin’gi qatlamshası delinedi ha’m A belgisi menen jazıladı.

O’tiwshi qatlam (B) elyuvial (juwılıwshan’) gorizont dep ataladı. Tu’si, strukturası ha’m birikpesine ko’re u’stin’gi qatlamnan ajdralıp turg’an bul gorizonttag’ı ayırım birikpeler to’mengi qatlamg’a juwılıp tu’sip turadı. Bul process, aynıqsa podzolga usag’an kislotalı ha’m shorlı sıyaqlı siltili topıraqqa anıq ko’rinip turadı.

Topıraq astı qatlamı (C)da u’stin’gi qatlamlardan juwılıp tu’setug’ın ayırım birikpelerdin’ toplanıwı sebepli ol allyuvial (jıynawshı ha’m siӊdiriӯshi ) gorizont da delinedi. Bul qatlamnın’ tu’si topıraq ana jınıs (ruxlyak) ren’inen biraz parıq qıladı.

Topıraq payda etiwshi faktorlar ta’sirinde ana jınısının’ ele o’zgermeren to’mengi bo’limi professor S.A.Zaxarov D belgisi menen ajıratıwdı usınıs etedi. Ayırım topıraqlardın’ ayırım qatlamları ıg’alsız bolg’anlıgı sebepli batpaqlanıw belgisine, yag’nıy ko’kshillew tu’ske iye boladı. Ko’kshillew tu’sli bul qatlam berch (gleyli) gorizont delinedi ha’m D belgisi menen belgilenedi. Ma’selen, batpaqlanıw ana jınıs jaylasqan qatlamda bolsa - B jumısları menen ko’rsetiledi. Ko’pshilik topıraqlarda a’dette ha’r bir genetik qatlam bir neshshe qatlamlarg’a ajıratılg’an jag’dayda olar A₁, A₂, B₁, D₂, C₁,C₂ belgileri menen belgilenip, olardın’ morfologiyası xarakterlenedi.

Topıraq genetikalıq gorizontları qalın’lıg’ı tu’rli topıraq tiplerinde ha’m olardın’ ayırım A, B, C qabatlarında bir qıylı bolmaydı. Topıraq degende tek u’stin’gi gumus qatlam tu’sinilmeydi, ba’lkim topıraq payda etiwshi process ta’sirinde o’zgergen ha’m morfologiyalıq belgilerine ko’re ana jınıstan parqı bolg’an belgili qalın’lıqtag’ı qatlam tu’siniledi. Sonın’ ushın topıraqtın’ qalın’lıg’ı onın’ tipine ko’re, orta esapta 40 sm den 150 sm ge shekem boladı. Arasında 250-300 sm qalın’lıqtag’ı topıraqlar da ushırap, ol joqarıdan to’menge qaray sm menen o’lshenedi. Topıraqtın’ ulıwma qalın’lıg’ı (genetikalıq gorizont)ın anıqlaw menen birge ha’r qaysı genetikalıq gorizont (A,B,C) qalın’lıg’ın belgilew ha’m agronomiya na’zerinen ju’da’ u’lken bolıwı topıraqtın’ o’nimdarlıg’ın, ellyuvial (B) gorizontının’ anıq ajıralıp turıwı bolsa bul qatlamnan ayırım zatlardın’ to’menge juwılıp ketkenligin ko’rsetedi. Demek, topıraqtın’ qalın’lıg’ı ha’m ayırım genetikalıq gorizontlar qalın’lıg’ın u’yreniw menen topıraq payda bolıw processinin’ da’rejesin ha’m ayırım genetikalıq gorizontlar qalın’lıg’ın u’yreniw menen topıraq pyada bolıw processinin’ da’rejesin topıraqtın’ agronomiyalıq sapasın anıqlaw mu’mkin.

Topıraqtın’ tu’si. Ta’tiyabtta ushıraytug’ın topıraq tipleri, tu’rleri ha’m olardın’ ayırım qatlamları o’zine ta’n tu’ske iye bolıp, bul olardın’ en’ a’hmiyetli morfologiyalıq belgilerinen esaplanadı. Topıraq bul belgi menen ana jınıstan, genetikalıq gorizontlar bolsa bir-birinen anıq parıqlanadı. Topıraqlar ko’binshe tu’sine qarap ataladı. Ma’selen, kashtan topıraq, qızg’ısh topıraq, boz topıraq h.t.b. topıraqtın’ tiykarg’ı ren’i ximiyalıq. Topıraqtın’ tiykarg’ı ren’i ximiyalıq quramı ha’m shirindi zatlarına qarap o’zgeredi. Topıraq quramında organikalıq zat shirindi qansha ko’p bolsa, onın’ tu’si sonsha qaralaw boladı. Sonın’ ushın topıraq tu’sin puxta u’yreniw ha’m durıs anıqlaw menen ondag’ı shirindi mug’darın shamalaw mu’mkin. Sonın’ ushın, shirindi 10% ten ko’p bolsa, topıraq dım qara, 8-10% bolsa qara, 6-8% bolsa, qaralaw yamasa toq qoӊır reӊ tu’ste boladı. Topıraqta gumus qansha kem bolsa, onın’ tu’si sonsha aqshıl boladı.

Qızg’ısh tu’sli topıraq quramında temir (III)-oksid (Fe₂ O₃ *Nh₂O), aq tu’sli topıraqta bolsa kremnezem temirdin’ shala oksidleri (zakisi) topıraqtı yamasa onın’ ayırım bo’limlerin jasıl, sarg’ısh yamasa ko’kshil tu’slerge boyaaydı. Ma’selen, batpaq topıraqlarda ushıraytug’ın vivianti olarg’a ko’k tu’s beredi. Topıraqta marganec birikpeleri barlıg’ın onda intensiv qara tochkalar payda bolıwınan bilse boladı. Topıraqtın’ ren’in anıqlag’annan keyin, onın’ quramı haqqında ko’z qarasqa iye bolıwı mu’mkin.

Ren’in ko’rsetiw ushın eki-u’sh so’zden ibarat ta’riyiplerden paydalanıladı (ashıq qoӊır reӊ , boz ku’l ren’ h.t.b.). Usı ta’riyiptegi aqırg’ı so’z tiykarınan ren’in tastıyıqlaydı. Dala sharayatında ren’inin’ intensivligi topıraqtın’ jaqtılıq da’rejesi ha’m ıg’allıg’ına baylanıslı boladı. Ig’al topıraqlar qurg’aqshılıqqa salıstırg’anda toyınıraq tu’yiledi. Sol sebepli topıraq ren’in anıqlag’anda onın’ ıg’allıg’ın da ko’restiw kerek.