%zbekstan respublikasi a

Topıraq strukturası. Topıraqtın’ da’nesheligi degende onın’ ta’biyg’ıy ra’wishte struktura bo’lekleri ha’m agregatlarına ajıralıp ketiw qa’siyeti tu’siniledi: struktura bo’lekleri ha’m agregatlar a’dette gumus ha’m topıraqtag’ı mayda mexanikalıq bo’lekshelerdiӊ o’z-ara birigiwlen payda boladı.

Struktura topıraqtın’ a’hmiyeti ha’m o’zine ta’n belgisi bolıp, onın’ genetikalıq ha’mde agroislep shıg’arıw xarakteristikasın anıqlawda u’lken a’hmiyetke iye.

Topıraqlar strukturasının’ morfologiyalıq tipleri S.A.Zaxarov ta’repinen jaqsı islep shıg’ılg’an. Ha’r bir topıraq ha’m onın’ genetikalıq qatlamı ushın topıraqlar strukturasının’ u’sh tu’rli tipin ajıratıp ko’rsetiw qabıl etilgen: kub sıyaqlı, prizma sıyaqlı ha’m plita sıyaqlı strukturalar.

Kub sıyaqlı struktura tipine o’lshemleri u’sh oq (gorizontal ha’m vertikal) boylap shama menen bir qıylı bolg’an agregatlar kiredi. Bunday agregatlar ko’p jaqlı domalaq tu’rinde boladı. Tu’ri ha’m u’lken-kishiligine ko’re, ku sıyaqlı strukturanın’ to’mendegi tipleri bar:

a) palaxsali struktura – mu’yeshleri, qaptalları ha’m jaqları anıq ko’rinilmegen, 5 sm den u’lken bolg’an agregatlar;

b) untaqlı struktura – joqarıdag’ıday, biraq o’lshemi 5 den 0,5 sm ge deyin bolg’an agregatlar. Mayda-irilige ko’re o’z na’wbetinde u’lken untaqlı, untaqlı ha’m mayda untaqlı agregatlarg’a bo’linedi;

v) jang’aq sıyaqlı (g’wrasha) struktura mu’yeshleri, qaptalları ha’m jaqları anıq ko’ringen, 20-5 mm u’lkenliktegi agregatlar. Olar u’lken jang’aq sıyaqlı ha’m mayda jang’aq sıyaqlı agregatlarg’a ajıratıladı;

g) da’nesheli struktura-jang’aq sıyaqlı strukturanın’ tap o’zi, biraq agregatlardın’ u’lkenligi 5-0,56 mm di payda etedi. Da’nesheli struktura u’lken da’nesheli, da’nesheli, mayda da’nesheli yamasa porox sıyaqlı strukturalarg’a bo’linedi;

d) prizma sıyaqlı struktura tipi vertikal oq boyınsha uzınıraq bolg’an, eki gorizontal oq boyınsha o’lshemleri bolsa onsha u’lken bolmag’an agregatlardı o’z ishine aladı.

Olardın’ ulıwma ko’rinisi prizma yamasa u’stinshe tu’rinde boladı. Sog’an ko’re olardın’ to’mendegi tu’rleri boladı: a) joqarı tiykarg’ı domalaq bolg’an u’stinsheli struktura; b) agregatlardın’ joqarı tiykarg’ı yassi bolg’an prizma sıyaqlı struktura. U’stinsheli struktura kese-kesim o’lshemine ko’re ullı u’stinsheli, strukturalarg’a bo’linedi. Prizmatikalıq struktura da usı sıyaqlı tu’rlerge ajıratıladı.

Plita sıyaqlı struktura tipi ushın gorizontal oqlar boyınsha ku’shli rawajlang’an, vertikal oq boyınsha bolsa kelte bolg’an agregatlar tiyisli. Olardın’ ulıwma tu’ri yassi boladı. Qatlamı plastinkalardın’ qalın’lıg’ına ko’re to’mendegi tu’rleri boladı: a) slanec sıyaqlı struktura plastinkalarının’ qalın’lıg’ı 5 mm den b) yassi plita sıyaqlı struktura plastinkalarının’ qalın’lıg’ı 3-5 mm; v) tayaq sıyaqlı struktura plastinkalarının’ qalın’lıg’ı 1 mm den juqa; g) ten’ge sıyaqlı struktura agregatlar yassi plita sıyaqlı ha’m taqtay sıyaqlı plitalardan kishkene boladı.

Strukturanın’ tu’rin durıs anıqlaw u’lken a’hmiyetke iye, sebebi topıraqlardın’ tu’rli tiplerine ha’m ha’r qaysı genetikalıq qatlamına topıraq strukturalarının’ turaqlı tipleri durıs keledi. Ma’selen, gumuslı qatlamdar ushın da’nesheli , untaqlı da’nesheli, ku’kinli da’nesheli struktura; ellyuvial qatlamlar ushın bolsa u’stinli, prizmatikalıq, jang’aq sıyaqlı , palaxsali sıyaqlı strukturalar tiyisli .

Topıraq strukturasının’ tu’rin shuqır qazıp atırg’anda shıg’arıp taslang’an shashılıp turıwshı topıraqqa qarap anıqlaw mu’mkin. Bul usıldan tısqarı, topıraq qatlamınan pıshaq penen azg’ana topıraq kesip alıp ha’m onı alaqanda jayıp, agregattın’ tu’rine qarap da topıraq strukturasının’ tu’rin anıqlasa boladı. Topıraq qatlamlarında kobinshe strukturanın’ ha’r qıylı tu’rlerin ushıratıw mu’mkin. Bul jag’dayda strukturag’a eki-u’sh so’z benen ta’riyip beriwge ha’m aqırg’ı so’z benen ko’birek ushıraytug’ın belgilerin aytıp o’tiwge tuwra keledi. Ma’selen, eger qatlamda da ushırasa, bunday struktura palaxsalı – untaqlı struktura dep ataladı. Qatlamlarda agregatlardan tısqarı, agregatlarg’a jabısıp baylang’an bo’leksheler da boladı. Bunday topıraklar strukturasız topıraqlar dep ju’ritiledi. Qumlı topıraqlar strukturasız topıraqlarg’a anıq mısal bola aladı.