Ózbekstan Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministrligi tárepinen

glikoliz,
yaǵnıy 
kislorodsız (anaerob)
tarqa
­
lıw
delinedi. adam, kóplegen haywanlar hám mikroorganizm
-
ler kletkasında tiykarǵı energiya deregi glyukoza bolıp esapla
-
nadı. Glikoliz izbe-iz keliwshi birqansha fermentativ reakciyalar 
jıyındısınan ibarat. Onıń payda bolıwında onnan artıq aralıq 
reakciyalar payda boladı. Glikolizdiń ulıwma jıyındısı teńlemesin 
tómendegishe kórsetiwge boladı:
C
6
h
12
o
6
+ 2h
3
po
4
+ 2adF = 2C
3
h
6
o
3
+ 2aTF + 2H
2
o
Glikoliz procesinde kislorod qatnaspawı reakciya teńlemesinen 
de kórinip turıptı (sonıń ushın da kislorodsız basqısh dep 
ataladı). Glikolizde úzliksiz H
2
po
4 
hám adF qatnasadı. Usı 
eki zat bárháma kletkada boladı, sebebi kletkanıń tirishilik 
iskerligi nátiyjesinde olar úzliksiz payda bolıp turadı. Glikoliz 
procesinde glyukoza molekulası tarqalıp, eki molekula aTF hám 
eki molekula sút kislotası molekulaları payda boladı. Nátiyjede 
6. Biologiya, 9-klass.
dissimilyaciya qanday process bolıp esaplanadı?
aTF nıń ximiyalıq quramı qaysı zatlardan ibarat?
aTF tiykarınan qayerde sintezlenedi?
1.
2.
3.
http:eduportal.uz

---

82
ZaT alMaSÍW – MeTaBOlIZM
IV BÓlIM
200 kdj energiya bólinip shıǵadı. Bul energiyanıń 60 % i ıssılıq 
sıpatında bólinip shıǵadı, 40 % bolsa aTF sıpatında tejeledi. 
Glikoliz procesi barlıq haywan kletkalarında hám ayırım 
mikroorganizmlerdiń kletkalarında ámelge asadı. Spirtli ashıw 
hám glikoliz sıyaqlı birqansha fermentativ reakciyalar shınjırınan 
ibarat. Spirtli ashıw nátiyjesinde CO
2
, etil spirti, aTF hám 
suw payda boladı. Spirtli ashıwda da 200 kdj energiya hám 2 
mole kula aTF payda boladı. Spirtli ashıwdıń ulıwma reakciyası 
teńlemesi tómendegishe:
C
6
h
12
o
6
+ 2h
3
po
4
+ 2adF = 2C
2
h
5
OH + 2aTF + 
+ 2h
2
o +2Co
2
endi ápiwayı esaplap kóreyik, bir molekula glyukozanıń 
kislorodsız tarqalıwı nátiyjesinde 200 kdj energiya payda boladı. 
Bir molekula adF nıń aTF ǵa aylanıwınan 40 kdj energiya 
aTF da tejeledi. kislorodsız tarqalıw procesinde 2 molekula 
aTF payda boladı. Solay etip, 2 x 40 = 80 kdj payda boladı. 
Yaǵnıy 8 kdj energiya aTF da tejeledi. 120 kdj energiya ıssılıq 
sıpatında tarqaladı. 
Úshinshi basqısh — kislorodlı (aerob) tarqalıw, yaǵnıy tolıq 
tarqalıw bolıp esaplanadı. Bul process ámelge asıwı ushın kislo
-
rod bolıwı shárt. aerob oksidleniw mitoxondriyada ámelge asa-
dı. aerob tarqalıwdıń hárbir aralıq basqıshında anaerob tarqa
-
lıw sıyaqlı energiya bólinip shıǵadı. Biraq, bul basqıshlarda 
bólinip shıǵatuǵın energiya muǵdarı anaerob tarqalıwda bólinip, 
shıǵatuǵın energiyaǵa salıstırǵanda birqansha joqarı boladı. Ná
-
tiyjede kislorodlı tarqalıw nátiyjesinde 2600 kdj energiya payda 
boladı. Glikoliz nátiyjesinde payda bolǵan 2 molekula sút kis
-
lotası mitoxondriyada kislorod tásirinde tarqalǵanda 36 moleku
-
la aTF payda boladı. Solay etip, kislorodlı tarqalıwdıń ulıwma 
reakciya teńlemesin tómendegishe jazıwǵa boladı:
2C
3
h
6
o
3
+ 6o
2
+36h
3
po
4
+36adF = 
= 6Co
2
+ 36aTF + 42H
2
o
kislorodlı tarqalıwdan payda bolǵan 2600 kdj energiyanıń 
44,6 % i ıssılıq sıpatında bólinip shıǵadı, 55,4 % aTF da 
toplanadı.
http:eduportal.uz

---

83
ZaT alMaSÍW – MeTaBOlIZM
IV BÓlIM
kislorodlı tarqalıw basqıshı qanday áhmiyetke iye ekenligi 
joqarıdaǵı reakciya teńlemelerinen anıq boladı. Bir molekula 
glyukoza kislorodsız tarqalsa 200 kdj energiya bólinip shıqsa, 
kislorodlı tarqalıwda bolsa 2600 kdj bólinip shıǵadı. kislorodsız 
tarqalıwda 2 molekula aTF kislorodlı tarqalıwda bolsa 36 mole-
kula aTF payda boladı. Glyukoza tolıq tarqalǵanda 2 + 36 = 38 
aTF payda boladı. Solay etip, 38 x 40 = 1520 kdj energiya aTF 
da toplanadı. Glyukoza tolıq tarqalǵanda 200 + 2600 = 2800 
kdj payda boladı.
kletka tirishiliginde kóbinese sonday sharayatlar júzege 
keledi, bunda kislorodlı tarqalıwdıń ámelge asıwı qıyın yaki 
ámelge aspay qaladı (kislorod jetispegende, mitoxondriyalar 
jaraqatlanǵanda). Bunday jaǵdaylarda kletka tirishiligi ushın 
zárúr bolǵan aTF nıń tek kislorodsız procesten paydalanıladı. 
Bunıń ushın normadaǵıǵa qaraǵanda 20 ese kóp glyukoza 
sarplaw kerek boladı.