Ózbekstan Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministrligi tárepinen

26-§. Beloklardıń qásiyetleri. Ápiwayı hám 
quramalı beloklar
http:eduportal.uz

---

69
TIrISHIlIk PrOCeSlerINIŃ XIMIYalÍQ TIYkarlarÍ
III BÓlIM
aminokislotalardıń bolıwı bolıp tabıladı. aminokislotalardıń 
ortasha molekulyar salmaǵı shama menen 138 ga teń boladı. 
Olar óz ara peptid baylanıs payda etip birikkende bir molekula 
suw ajıralıp shıqqanlıǵı sebepli olardıń molekulyar salmaǵın 
120 dep qabıl etilse boladı. Ortasha 300 aminokislotadan ibarat 
belok molekulasınıń molekulyar salmaǵı 300 x 120 = 36000 ǵa 
teń boladı. Beloklardıń qásiyetleri hár túrli. Mısal ushın, suwda 
ulıwma erimeytuǵın beloklar, suwda ańsat eriytuǵın beloklar 
da bar. Hár túrli tásirlerge shıdamlı yaki shıdamsız, máselen, 
kúshsiz jaqtılıq yaki qandayda bir arzımaǵan mexanikalıq 
tásirden ózgeretuǵın beloklar da bar. Biraq, barlıq jaǵdaylarda 
beloklardıń qásiyetleri menen strukturası onıń orınlaytuǵın 
funkciyasına say keletuǵın boladı.
Tiri organizmler quramında ushırasatuǵın beloklar eki túrli: 
talshıq tárizli hám domalaq yamasa máyek tárizli formaǵa iye.
Talshıq tárizli beloklarǵa haywanlardıń júnindegi, adamnıń 
shashı, bulshıq etleri hám jipek qurtınıń jipegindegi beloklar 
kiredi. Bulshıq etler quramındaǵı beloklar qısqarıw hám sozılıw 
qásiyetine iye bolıp, háreketti támiyinleydi. domalaq beloklarǵa 
bolsa kletkadaǵı eriwshi beloklar mısal boladı. Bularǵa kóbinese 
katalizatorlıq wazıypasın atqarıwshı beloklar hám qandaǵı 
gemoglobin belokları kiredi. Joqarı dárejede aktiv, dúzilisi ańsat 
ózgeretuǵın beloklar katalizatorlıq wazıypasın atqaradı, sonıń 
menen birge sırtqı ortalıqtan keletuǵın signallardı qabıl etip 
aladı hám kletkaǵa ótkeredi.
Belok molekulası suwda mayda bólekshelerge bólinip kolloid 
eritpe payda etedi. Onıń tábiyiy jaǵdayı hár túrli duzlar 
eritpesi tásirinde ózgeredi. Belok halatınıń bunday ózgerisine 
denaturaciya
delinedi. Nátiyjede belok molekulasınıń forması, 
biologiyalıq qásiyetleri hám funkciyası ózgeredi, eriw qásiyeti 
joǵaladı. denaturaciya joqarı temperatura, nurlanıw, awır 
metallar, bir qatar organikalıq zatlar, kúshli mineral kislotalar 
tásirinde baqlanadı. Belok denaturaciya qubılısı hámmege belgili 
sebebi máyek ishindegi tınıq suyıqlıq qızdırılǵanda qattı hám 
tınıq emes halatqa ótip qalıwın hámme baqlaǵan. eger tásir 
etiwshi sharayat shetletilse hám belok ushın qolay sharayat 
http:eduportal.uz

---

70
Tirishilik procesleriniń ximiyalÍq TiykarlarÍ
iii BÓlim
jaratılsa, denaturaciyaǵa ushıraǵan belok tábiyiy nativ halatın 
tiklewi múmkin. Bul qubılıs renaturaciya (nativ halatqa qaytıwı) 
dep ataladı. lekin, denaturaciyaǵa ushıraǵan máyek belogı 
renaturaciyalanbaydı.