Ózbekstan respublikasí xalíQ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI QARAQALPAQSTAN RESPUBLIKAI xalíq bilimlendiriw xízmetkerlerin qayta tayarlaw hám olardíŃ QÁnigeligin arttíRÍw aymaqlíq orayí

Tema:Zаmаnаgóy оqıtıwshınıń kоmpеtеnciyası hám оǵаn qоyılаtuǵın tаlаplаr.\
(2-sааt lеkciya)
JOBA:

1. 
   Kompetenciya hám kompetentlilik haqqında túsinik.
   
2. 
   Kvalifikaciya hám kompetentlilik túsinikleri
   
3. 
   Oqıtıwshı kompetenciyasi hám onıń rawajlanıw basqıshları
   

Tayanısh túsinikler: kompetenciya, kompetentlilik, kvalifikaciya, kásiplik kompetenciya, sabaq-muqáddes, sabaq procesi, ulıwma tayarlıq, kúndelik tayarlıq.
Mámleketimizde bilimlendiriw sistemasınıń modernizaciya bolıwı, bilimlendiriw mekemelerinde jaratılıp atırǵan shárt-sharayatlar, joqarı kónlikpeli qánigelerge bolǵan zárúrlik hám hám talaptıń ósip barıwı ulıwma orta bilimlendiriw mekemeleri oqıwshıları xızmeti nátiyjeliligine tásir etiwshi faktorlardı anıqlaw, olardıń innovaciyalıq xızmetti shólkemlestiriw hám muwapıqlastırıwda jol qoyılıp atırǵan kemshilikler hám belgili mashqalalardı saplastırıw baǵdarında ózine tán qatar talaplardı belgileydi. Bul óz náwbetinde muǵallimlerdiń kásiplik kompetentliligin rawajlandırıw proceslerine dóretiwshi jantasıwdı talap etpekte. Yaǵnıy, oqıtıwshılardıń bilim, eplilik hám kónlikpeleri, tájiriybesi, sheberligi tiykarında pedagogikalıq proceslerdegi bar bolǵan qarama-qarsılıqlardı saplastırıw, pedagogikalıq procesler nátiyjeligine tásir etiwshi faktorlardı anıqlaw, pedagogikalıq proces subektleri xızmetin jetilistiriw baǵdarındaǵı qararlardı qabıl etiwde bar bolǵan jaǵdaylardı, zárúrlik hám qızıǵıwshılıqların úyreniw bilimlendiriw mekemesinde tárbiyalıq múnásibetler procesiniń pedagogikalıq proces sıpatında ekenligin hámde kóp tarmaqlı sıpatlanǵan usı proceste tásir bar ekenligin itibarǵa alıw zárúr. Jámiyetimiz rawajlanıp mádeniy dárejemiz ósip baratırǵan sayın jańadan jańa kásipler payda bolıp atır. Bul kásiplerdiń barlıǵıda muǵallimshilik kásibiniń jemisleri bolıp sanaladı. Sebebi biz muǵallim qolında tálim hám tárbiya almaǵan birde bir kásip iyesin ushırata almaymız. Solıqtan muǵallimshilik kásibi barlıq kásiplerdiń atası, barlıq kásiplerdiń tiykarın salıwshısı, kásiplerdiń ishindegi eń ullısı hám húrmetlisi dep isenimli túrde ayta alamız.
Muǵallim adamzat jámiyeti turmısında, hár bir adam ómirinde ayrıqsha orın iyeleydi, biybaha xızmet atqaradı. Pútkil shıǵısta ekinshi ustaz ataǵına miyasar bolǵan pedagog, alım Farabiydiń «hár bir adamda baxıttı hám nárse-hádiyselerdi ózinshe bile almaydı. Oǵan bunıń ushın oqıtıwshı lazım», - degen sózi joqarıdaǵı pikirlerimizdiń haqıyqıy tastıyıǵı. Muǵallim oqıwshını ilim-bilim menen qurallandıradı.Pedagogikalıq kásip dúnyadaǵı kásipler ishinde eń bir juwapkerlisi, qádirlisi hám zárúrlisi. Muǵallimge jas áwladtı tárbiyalawday ádiwli wazıypa isenip tapsırılıp qoyılǵan. Bunıń ushın oqıtıwshıǵaa sociallıq kónlikpeler zárúr. Mine usı sociallıq kónlikpelrden biri pedagogikalıq kompetenciya. Pedagogikalıq kompetenciya (competentia – latınsha huqıqıy minnetli degendi ańlatadı) muǵallimniń ustazlıq wazıypalarına kiretuǵın ózi sheshiwi tiyis máseleler jıynaǵı túsiniledi. Kásiplik kompetenciyanıń túrleri tómendegi sxemada keltirilgen

Kásiplik kompetenciya
- Pedagogika hám psixologiyaǵa baylanıslı bilimlerge iye bolıwı
- óz ústinde islew
- Bilimlendiriw procesin rejelestiriw, bahalaw hám qayta baylanıstı ornatıw
- Oqıwshılar zárúrliklerin anıqlay alıw
- Oqıwshılarda motivaciyanı payda etiw
- İKt-nı biliw
-Bilimlendiriw ortalıǵında jańalıq kirite alıw
- óz pánin tereń biliw
-shet tillerinen birin biliw
Kásiplik kompetenciyanı qáliplestiriw basqıshları
- óz-ózin analizlaw hám zárúr nárselerdi ańlaw
- ózin rawajlandırıwdı rejelestiriw, maqset, wazıypa belgilew
- ózin júzege shıǵarıw hám kemshiliklerin dúzetiw.
Shaxsıy kompetenciya
- qarım-qatnas jasaw
- Keńpeyillik
- Jetekshilik
- aktivlik, jańalıqqa qumar
- maslasıwshań
- salamat turmıs tárizi
- juwapkershilik
- issheńlik
-adamgershilik
Ulıwmamádeniy kompetenciya
- maǵlıwmatlı
- mádeniyatlı
- ulıwma insaniy qádiriyatlarǵa iye
- milliy mádeniyatqa iye bolıw
- mámleketimizdiń social turmısında qatnasıw
- basqa milletlerdiń mádeniyatın húrmet etiw
Arnawlı kompetenciya
- oqıwshılar zárúrliklerin biliw
- túrli jas ózgesheliklerin biliw.
Kompetenciyanıń kórinisleri
Ulıwma - túrli jaǵdaylarda qollaw múmkin
Arnawlı – kásiplik xızmette orınlawı kerek bolǵan háreketler
Didaktikalıq kompetenciya – oqıtıw ortalıǵın jaratıw, tema mazmunın ashıp beriwdi rejelestiriw, oqıtıw procesin basqarıw, oqıwshılardıń jetiskenlik hám rawajlanıwın bahalaw, oqıwshılarǵa motivaciya beriw hám járdem kórsetiw, oqıwshılar bilimin ańlaw hám olardı jetilistiriw.
Kásiplik kompetentciya basqıshları

• 
  Oqıtıwchı
  

–(shogird)
Oqıtıwchı

• 
  Oqıtıwchı–ustaz
  

• 
  Oqıtıwchı–novator
  

• 
  Oqıtıwchı – izertlewshi
  

• 
  Oqıtıwchı - professional
  

Pedagogikalıq kompetentlik bolsa – ustazlıq kásip ushın kerekli bilim, uqıp hám kónlikpelerdi iyelew dárejesin ańlatadı. Kompetentlilik latın tilinen alınǵan sóz bolıp, bilimli, uqıplı, tájiriybege iye degen mánisti ańlatadı.

Kompetentlilik – bilimlendiriw mekemesi oqıtıwshılarınıń ruwxıy dúnyaqarası, psixologiyalıq-pedagogikalıq hám shólkemlestiriwshilik texnologiyalıq jaǵdayı, yaǵnıy onıń kásiplik imkaniyatların belgileydi. Pedagogikalıq proceslerdi shólkemlestiriw hám basqarıwda kompetentlilik oqıtıwshılardıń pedagogikalıq proceslerdi shólkemlestiriw hám basqarıw baǵdarındaǵı túsinikleri dárejesi, onıń individual uqıplılıqları hám kónlikpeleri, ózin-ózi rawajlandırıwǵa hám úzliksiz óz betinshe bilim alıwǵa bolǵan belsendiligi, umtılıwları, sonday aq zamanagóy talaplar tiykarında shólkemlestirilgen pedagogikalıq proceslerdiń jaǵdayı hám nátiyjeliligi arqalı anıqlanadı. Pedagoglıq kásibi bir waqıttıń ózinde hám dóretiwshi, hám shólkemlestiriwshi hám alıp barıwshı bolıp esaplanadı. Oqıwshı shaxsın rawajlandırıw ushın pedagog kompetentli bolıwı kerek. Pedagogtıń kásiplik kompetenligi túsinigi onıń teoriyalıq hám ámeliy tayarlıqlarınıń birligin quraydı.
Qandayda bir belgili pán muǵalliminiń kásiplik kompetenciyası kvalifikaciyalıq (kualificatio – latınsha, qanday, qanday da bir nárseniń sıpatın bahalaw, jaramlılıq dárejesi, qanday da bir kásip iyesiniń tayarlıq dárejesi) sıpatlaması menen anıqlanadı. Ol pedagogtıń kásiplik kompetenciyasınıń normativ modelin quraydı hám óz ishine kásiplik bilim, uqıplılıq hám kónlikpelerdi qamtıydı. Oqıtıwshılarǵa qoyılıp atırǵan talaplarǵa tiykarlanǵan halda, oqıtıwshılardıń kásiplik kompetentliligin bir neshe komponentlardan ibarat sistema sıpatında, yaǵnıy oqıtıwshılarda qáliplesiwi zárúr bolǵan túsinikler, bilim, eplilik hám kónlikpe uqıplılıq hám sheberlik, kásiplik áhmiyetke iye bolǵan shaxsıy sıpatlar hámde ulıwma insaniy pazıyletler arqalı táriyiplew múmkin. Demek kompetentli oqıtıwshı tálim-tárbiya procesin nátiyjeli shólkemlestire alatuǵın, basqarıw barısında zárúrli túsiniklerge iye bolǵan, jas dáwirler psixologiyasın jaqsı biletuǵın, bay hám joqarı etikalıq sıpatlarǵa iye bolǵan, bilimlendiriw procesine zamanagóy pedagogikalıq texnologiyanı engize alatuǵın, tiyisli maǵlıwmatı hám kásiplik tayarlıǵı bar, joqarı pedagogikalıq sheberlik hám kásiplik tájiriybege iye bolǵan pedagog shaxsı. Óz kásibiniń sırların tereń biletuǵın, óz kásibiniń ustası bolǵan, dúnyalıq hám diniy bilimlerge iye, isbilermen, shólkemlestiriwshi hám pidayı, watannına sadıq hám mehriban, bilgenlerin basqalarǵa úyrete alatuǵın, mútájlerge járdemin ayamaytuǵın shaxslarǵa «ol sheber hám mehriban» degen sózden paydalanadı.



Oqıtıwshı qanday sıpatlarǵa iye bolıwı kerek ?
Oqıtıwshı qanday sıpatlarǵa iye bolıwı kerek degen sorawǵa juwap tabıwdı lazım taptıq. Oqıtıwshı tómendegi sıpatlarǵa iye bolıwı kerek
- óz kásibiniń bilimdanı, insaniy ózgeshelikleri, balalarǵa múnásiybeti joqarı dárejede hám rasgóy bolıwı kerek.
- oqıwshıda óz kúshine isenim sezimin payda ete alıwı kerek.
- oqıwshıǵa óz waqtında, áste-aqırınlıq penen kerek járdemdi bere aladı.
- házil-dálkekti túsinedi, ózi de bul tarawda órnek kórsete aladı.
- júdá seziwsheń hám baqlawshań.
- oqıwshıǵa júdá itibar menen qaraydı, oqıwshınıń hár bir juwabı hám is-háreketine itibar menen baqlaydı.
- óz oqıw predmetin júdá súyedi, Jan-táni menen pidayı túrde oqıtadı. Bul oqıwshıda emocional haldı oyatadı.
- pikirlew dárejesi júdá keń, oylaw qábileti júdá keń.
- waqıya hám hádiyseler, jańalıqlarǵa qızıǵıwshań.
- kúshli kásiplik, metodik sheberlik hám tayarlıqqa iye, oqıwshılardıń qızıǵıwshılıq, zárúrliklerin, qanday oqıp, ózlestirip atırǵanın biledi.
- oqıw procesinde oqıwshıǵa onıń imkaniyatların esapqa alıp, oǵan individual jantasıwǵa háreket etedi. Kerek jerlerde xoshametleydi, túrtki sorawlar menen jaǵdaylardan shıǵıp ketiwge háreket qıladı. Baǵdarlamalar, proektler dúzip, oqıw procesin kishi toparlarda shólkemlestire aladı. Topar jumısların shólkemlestiriwde basshılıq shólkemlestiriwshilik qıla aladı. Oqıwshılardı qátelesip qalıwdan qorqpawǵa, erkin, jaqsı pikirlerdi bayan qılıwǵa úyretedi.
- túrli ortalıqta oqıw procesin oqıwshınıń kızıǵıw, qálewlerine maslastırıp alıp bara aladı.
- sóylewi taza, ápiwayı tilde túsindire alıw qábiletine iye.
- kásiplesleri, ata-analar, oqıwshılar menen birgelikte, dóretiwshilikte islew kónlikpelerine iye.
- mektepte pedagogikalıq jámáá, mektep adminstraciyası menen hámpikirlik tiykarında jol tutıwdı biledi.
- oqıw procesin shólkemlestiriwde oqıw teması mazmunına qarap, interaktiv metod, zamanagóy texnologiyalar tiykarında sabaqtı shólkemlestire alıw kónlikpelerine iye hám onı aldından proektlstirip, rejelestirip aladı.
- óz oqıw predmetiniń basqa predmetler arasındaǵı roli, ornın analiz etedi. óz xızmetine sın menen qarap, salıstırıp, onıń sıpatın asırıw jolların izleydi.
Oqıtıwshı tómendegi kásiplik sıpatlarǵa iye bolıwı kerek
- oqıw pánin oqıtıw metodikasın biliw
- ruwxıy-psixologiyalıq tayarlıq
- bili dárejesi hám dúnyaqarasınıń keńligi
- pedagogikalıq sheberlik hám pedagogikalıq miynet texnologiyasın
- shólkemlestiriwshilik bilimleri hám kónlikpeleri
- pedagogikalıq etika hám takt
- qarım-qatnas etikası, sóylew mádeniyatı h.t.b.
Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq bilimlendiriw sisteması rawajlanıwdıń jańa basqıshına kirdi. :zliksiz bilimlendiriw sisteması jaratıldı. Kadrlar tayarlawdıń milliy modeline muwapıq sırt elli kásiplesleri menen básekige belsene túse alatuǵın jańa zamanǵa ılayıq, maman pedagog kadrlar tayarlaw baslandı. Kadrlar tayarlaw milliy baǵdarlamasınań nátiyjeli ámelge asıwın baqlap barıwshı hám baǵdarlawshı sonday aq usınıslar beriwshi respublikalıq, qalalıq, rayonlıq hám mektep monitoring orayları dúzildi. Aldıńǵı is tájiriybelerdi úyreniwge, jańa milliy pedagogikalıq texnologiyalardı jaratıwǵa, oqıtıw procesin modellestiriwge talap kúsheydi. Bilimlendiriw hám milliy tárbiya sistemasına, oqıw tárbiya mekemeleri turmısına pedagogikalıq innovaciyanı (jańalıqtı) engiziwge kútá áhmiyet berilmekte. házirgi zaman xabar, baylanıs texnologiyasın qollaw, kompyuterlestiriw, kompyuter tarmaqları bazasında pedagogikalıq procesti xabar menen támiyinlew, aralıqtan oqıtıw hám internetten paydalanıw kún tártibine qoyıldı. Usı ózgerisler muǵallimge shıńınan turıp muǵallimge salamat áwladtı tárbiyalap kamalǵa jetkeriwdey ádiwli wazıypa júklengen. Bul wazıypalardı inabatlı orınlaw muǵallimge qatar talaplar qoyadı. Ol talaplarǵa tómendegiler kiredi:
- pedagogikalıq proces oǵada quramalı, qıyın hám mashaqatlı proces. Muǵallim oqıwshı shaxsın rawajlandırıw, tárbiyalaw hám qáliplestiriw procesin tabıslı basqarıwı ushın óziniń pánin hám metodikasın házirgi zaman ilimi dárejesinde ayrıqsha biliwi zárúr, biraq ol ele jetkiliksiz. Xalıq pedagogikasın, milliy pedagogika, psixologiya hám basqa da pánlerdi jetik biliwi tiyis.
- oqıwshılardıń jas, jeke ayırmashılıqların, rawajlanıw, bilim hám tárbiyalanǵanlıǵı dárejesin qatań esapqa alıp tálim tárbiyanı maqsetke ılayıqlıǵına qaray jámáát, topar, jeke hám ılayıqlastırıp alıp barıwdı óz ornında, zárúrli jerinde hám kerekli waqtında qollawı kerek.
- muǵallim ruwxıy ádep-ikramlıq, hár tárepleme bilimdanlıq, mádeniyatlılıq, principiallıq, xadallıq hám ádillikte, miynette jáne turmısta oqıwshı ushın haqıyqıy úlgi bolıwı lazım.
- muǵallim kóp nárseni biliwi, kóp nárse qolınan keliwi hám onı oqıtıwshılarǵa sheber úyrete alıwı zárúr.
- xalıq húrmetine, oqıwshılar muxabbatına ılayıq muǵallim bolıwǵa umtılıw jaqsı niyet. Xalqımız jaqsı niyet jarım ırıs deydi. Lekin xalıq aytqanınday niyetiń joldasıń bolıwı ushın hár bir muǵallim pedagogikalıq etikanı, uqıplılıqtı hám sheberlikti hár tárepleme iyelewi zárúr. Bunıń ushın ol ózindegi pedagogikalıq beyimlilik dereklerin, uqıplılıq nıshanların pedagogikalıq uqıplılıq hám talant dárejesinde rawajlandırıw ushın óz ústinde sistemalı islewi kerek. Pedagogikalıq texnikanı sheber iyelewi, aldıńǵı tájiriybelerdi, jańa milliy pedagogikalıq texnologiyalardı háwes penen úyreniwi hám qollawı, dúnya júzi pedagogikasında qollanıp atırǵan pedagogikalıq texnologiyalar menen tanıs, óz betinshe jańasha dóretiwshilik penen pikirleytuǵın hám isleytuǵın, talapshań, jańalıqqa janı qumar bolıwı tiyis. Pedagogikalıq kásipti hám oqıwshılardı janınday jaqsı kóriwi, shákirtleriniń keleshegine jan kúydiriwi hám olarǵa shın kewilden iseniwi zárúr. Bul sıpatlar muǵallimdi jańa ullı islerge, oqıwshılardı bolsa ustazınıń isenmin aqlawǵa jollaydı. Pedagogikalıq proces muǵallim menen oqıwshılardıń birgeliktegi dóretiwshilik xızmetinen quralatuǵın proces. Mudamı izlew, izertlew, úyreniw hám dóretiw muǵallimniń ájayıp kásiplik sıpatı, onı oqıwshılarda qáliplestiriw jańa zaman talabı. Sonlıqtan muǵallim orınlawshı emes dóretiwshi shaxs bolıwı dárkár. Sebebi, muǵallimniń dóretiwshilik uqıplıǵı menen oqıwshılardıń dóretiwshilik uqıplıǵı qáliplesetuǵınlıǵın esten shıǵarıwǵa bolmaydı. Muǵallim milliy ǵárezsizlik ideyası menen suǵarılǵan sana-sezimli, watanın tuwǵan jerin súyip jasaytuǵın hám miynet etetuǵın, ózligimizdi (tilimiz, dinimiz, bay tariyxımız, ádebiyatımız, úrp-ádetlerimiz hám salt-dástúrlerimizdi) jalıqpay úyreniwshi milliy tárbiya jan kúyeri bolıwı lazım. Oqıtıwshı Prezidentimizdiń júrgizip atırǵan ishki hám sırtqı siyasatı, Pármanları, miynetleri, sóylegen sózlerinen kelip shıǵatuǵın wazıypalardı, húkimet qararların, bilimlendiriw Nızamların, kadrlar tayarlawdıń milliy baǵdarlamasın xalıq arasında jedelli úgit-násiyatlawshı bolıwı hám jámiyetlik jumıslarǵa belsenen qatnasıwshı bolıwı kerek. Tálim-tárbiyanı jemisli shólkemlestiriw bolajaq muǵallimnen pedagogikalıq sheberlikti talap etedi. Pedagogikalıq sheberlikti iyelegen muǵallim óziniń hám oqıwshılardıń aqılıy kúshin únemli jumsap, onnan ónimli paydalanıp az waqıt ishinde kóp nárselerge erisedi, dóretiwshilik penen jańasha sabaq beriw onıń ádetine aylanadı. Pedagogikalıq uqıplıqqa iye muǵallim ǵana pedagogikalıq sheberlikti tabıslı iyelewi múmkin. Pedagogikalıq uqıplılıq delingende bir muǵallimniń ekinshi muǵallimge múmkinshiligi názerde alınadı. Soǵan qarap uqıplı hám uqıpsız muǵallim degen uǵım qollanıladı. Oqıtıwshınıń uqıplıqları hár qıylı bolıwı múmkin. Mısalı «Gúrriń ótkeriw» uqıplıǵı, bul jeke uqıplılıq bolıwı múmkin, bunıń ishine oqıwshılardıń qızıǵıwshılıqların esapqa alǵan halda tema tańlaw, bul tema tárbiyalıq áhmiyetke iye bolıwı, mazmunlı bolıwı, sonday aq tárbiya formaların, oqıtıw metodların oqıwshılardıń jas ózgesheliklerin esapqa alǵan halda tańlaw, reje dúziw, sabaq islenbe tayarlaw h.t.b. kiredi. Yaǵnıy pedagogtıń oqıwshılar aldındaǵı barlıq minnetli túrdegi májbúriyatları kompetentlik bolıp esaplanadı. Pedagogikalıq beyimliliktiń derekleri hám pedagogikalıq uqıplılıqtıń nıshanları adamda erte kórine baslaydı. Ol derekler, nıshanlar pedagogikalıq kásipke tayarlıq jıllarında hám onnan keyinde rawajlanıp hám qáliplesip pedagogikalıq uqıplılıqqa aylanadı, pedagogikalıq talant dárejesine kóteriledi. Pedagogikalıq kásipten kamal tabıw, oqıwshını tabıstan tabıslarǵa umtıldırıp oqıtıw hám olarǵa ulıwma insaniy jáne milliy pazıyletlerdi jemisli sińdiriw ushın bolajaq pedagogikalıq iyesi pedagogikalıq uqıplılıqtıń mına quramlı túrlerin meńgeriwi zárúr