Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw ministrligi

4. 4. 3. Arnawlı dene tayarlıq

Bul texnikalıq usıllardı tezirek iyelewde, dene sapalardı rawajlandırıwǵa qaratılǵan. Oyın maydan sırtında onıń quralı eń zárúrli háreket sapaların rawajlandırıwdıńda : demde jayın ózgertiwdi biliw,

harakatsiz jaǵdaydan demde shıǵıp ketiwdi biliw, jaydı ózgertirgennen keyin demde toqtap qalıwın biliw: sekiriwshilerdi, oyında shaqqanlıqdı, bólek bulshıq et gruppalarında kúshdi rawajlandıradı. Sol maqsette arnawlı tayınlaw shınıǵıwlarınan paydalanıladı. Shınıǵıwdıń birinshi bóleginde tezlikti, epshillikti, sekiriwshilerdi rawajlandırıwǵa qaratılǵan shınıǵıwlardı kirgiziw maqsetke muwapıq. Ekinshi bólegine bolsa kúshlilik hám basqa dene sapalardı rawajlandırıw ushın shınıǵıwlardı beriw usınıs etiledi. (Oyın usılın úyreniw menen bir qatarda.)

Dene tayarlıqdıń hámme kórsetilgen túrleri bir-biri menen tıǵız baylanıslı. Trenirovka maydan sırtında qandayda bir dene tayarlıq túrlerine jetkiliklishe baha bermewlik aqıbetinde sportshı sheberligin asırıwǵa tosqınlıq etedi. Sol sebepli shınıǵıw maydan sırtında kórsetilgen dene tayarlıq túrleriniń optimal qatnasıǵa ámel qılıw júdá zárúrli. Onıń san tárepten ańlatpası mudamǵı ólshem esaplanmaydi, bálki sportshılar ilmiy tájriybesi, olardıń bólek qásiyetleri, trenirovka jaraqaptali dáwiri hám organizmniń sol waqıttaǵı jaǵdayǵa baylanıslı halda ózgerip turadı.

Kúshli tárbiyalaw. Kúsh zamanagóy sport trenirovkasi ámeliyatında sportshınıń eń zárúrli dene pazıyletlerinen biri esaplanadı. Sebebi kúsh belgili dárejede oyınshınıń maydanda háreketleniw tezligin, joqarıǵa shabıwdıń bálentligi dárejesin belgileydi.

Kúsh- óz xarakterine kóre: tolıq kúsh, salıstırmalı kúsh, «partlawshı» hám «startqa baylanıslı» bolıwı múmkin.

Tolıq kúsh-bulshıq ettiń (yamasa bulshıq etler toparınıń ) óz salmaǵında qatiy názer, qısqarǵan waqıtta júzege keletuǵın kúsh.

Salıstırmalı kúsh oyınshı denesi salmaǵınıń bir kilogramına tuwrı keletuǵın muǵdar.

«Partlaytuǵın kúsh»-sport shınıǵıwı yamasa onıń háreketi shártinde reglamentlestırılgen minimal waqıt ishinde júzege shıǵıwshı úlken kernewge erisiw qábiletin ańlatadı. Bul kúshden sportshılar shabıwda, tez jarıp ótiwde, uzaq aralıqqa topdı qattı kúsh penen uzatıwda paydalanadılar. Sonıń menen birge, «partlawshı» kúshdıń dárejesi bulshıq ettiń elastik ózgeriwini shıǵarılatuǵın dáslepki sozılıw olarda kinetik energiyanı óz ishine alǵanlıǵı sebepli bolatuǵın ayrım kernew potentsialın támiyinlep beredi.

Kúshdi rawajlandırıw ushın shınıǵıwlardı 8-10 jasdan usınıs etiw múmkin. Bul jasda kúshdi rawajlandırıw ushın óziniń dene salmaǵını jeńip ótiw shınıǵıwları (qolǵa súene otirip jatqan halda qoldi bugip jazıwlar, otırıp turıw) yamasa sherikti qarsı tásir etiwi (juplıqda bir-birine qarsı turıw, tartısıwlar hám t.b. ) sol menen birge salmaqlar járdeminde atqarılatuǵın shınıǵıwlar usınıs etiledi. Hár bir kúsh shınıǵıwları óziniń tabıs hám kemshiliklerine iye. Salmaqlıq penen atqarılatuǵın shınıǵıwlar sol sebepli qolayli, olardıń járdeminde mayda musqul gruppalarına tásir etiw múmkin, olar jeńil normalanadı.

Salmaqlar járdeminde atqarılatuǵın shınıǵıwlardı toldırma toplar, ganteller, shtankalar, gimnastika tayaqshası hám basqa salmaqlar qollanıladı. Salmaqlar menen atqarılatuǵın shınıǵıwlardıń baslanǵısh dáwirinde páseytiwtirilgen pátke alıp barıladı. Az-azdan pátdi asırıw múmkin. Kúshdi rawajlandırıwdıń shınıǵıwları dem alıp-alıp almasıp atqarıladı.

Barlıq sport oyınları ushın sekiriwshilerdi rawajlandırıwdıń júdá zárúrli. Onı rawajlandırıw ushın biyiklikke shabıw, uzınlıqqa shabıw, ginnastika ornında shabıw, hár qıylı tosıqlardan shabıw, salmaqlar menen shabıwlardan paydalanıladı. Sekiriwshilerdi 1-1. 5 m biyiklikten sekrip ótiw shınıǵıwlarınan paydalanıw jaqsı nátiyje beredi.

Operativlikti tárbiyalaw. Dene pazıyletlerden biri bolǵan operativlik degende biz sportshınıń belgili sharayatta qısqa waqıt ishinde eń kóp háreketlerdi atqara alıw qábileti túsiniledi.

Operativlik hár turli bolıwınıń tómendegi formaları ámeldegi. Oylaw (pikrlew) jaraqaptalınıń tezligi, ápiwayı hám quramalı reaktsiyalardıń qanday bolmasın qandayda bir sırtqı tásir yamasa kompleks tásirine juwap tezligi, jalǵız háreketlerdi orınlaw tezligi, háreketler tezligi (ayrım háreketler ceriyasin orınlaw waqıtı ).

Oyınshı háreket iskerliginiń tezligi, birinshi náwbette, háreketlerdi muwapıqlastırıwshı oraylıq nerv sistemasınıń iskerligine múnásip bolıwı kerek. Sportshılardıń operativligi arnawlı bir reaktsiya tezliginde, jedel siltetiwde, 25-30 m aralıqda kórsetiletuǵın júriw tezliginde hámde top penen yamasa topsiz texnikalıq usıllardı orınlaw tezliginde anıq ańlatpalanadı. Tezlikti rawajlandırıw ushın juwırıwda qayta tezleniw, velosipedte ushıw hám soǵan uqsaw túr-túrli maksimal tezlik penen atqarılatuǵın ciklik shınıǵıwlardan paydalanıladı. Qayta tezleniwde maksimal dárejege jetkizetuǵın qılıp tezlikti ólpeń, tegis arttırıp barıp, háreket amplitudasin úlkenlestiriw kerek.

Operativlikti rawajlandırıwǵa járdem beretuǵın taǵı kóplegen shınıǵıwlardı keltiremiz:

- qaptal baslap, arqa menen jedel juwırıwdı orınlaw ;

- dizeni joqarılaw kóterip, qádemlerdi maksimal tezlikde qoyıp juwırıw ;

- 25-80 m aralıqqa ayaq ushında tepsinip, tez sekrip- sekrip háreket etiw;

- maksimal pátde aylantırılǵan ulken hám uzın jińishke arqan menen shabıw : aylanıp turǵan jińishke arqan taǵıda yamasa ústinen juǵırıp ótiw;

- orta aralıqqa juǵırıp atırǵanda pátdi kútpegende ózgertiw;

- toldırma toplardı taslaw, granata, tennis tobın belgili waqıtta móljelǵa urıw ;

- tezlik reaksiyasın jaqsılaw ushın oqıwshılarda waqtın seziw xissini tárbiyalaw úlken áhmiyetke iye. Sol maqsette shuǵıllanatuǵınlarǵa úzliksiz izbe-iz ush qıylı wazıypa usınıs etiledi;

-operativlik shınıǵıwın atqarǵannan keyin tárbiyashı shuǵıllanatuǵınlarǵa wazıypanı orınlawda sarplanǵan waqtın daǵaza etedi;

- waqıt shuǵıllanatuǵınǵa daǵaza etilmeydi, onıń ózi waqtın anıqlawı kerek;

- shuǵıllanatuǵın operativlik penen shınıǵıwdı berilgen waqıtta orınlaw kerek.

Háreket tezligi reaktsiyasın payda etiwdiń eń tiykarǵı shınıǵıwları háreketli hám sport oyınları.

Operativlikti rawajlandırıw ushın shınıǵıwlar muntazanm turde hár bir shınıǵıw basında beriledi.

Shıdamlılıqdı tárbiyalaw -dep muskul iskerligi maydan sırtında payda bolatuǵın tolıwǵa organizmniń qarsı turıw qábileti túsiniledi. Ol oraylıq nerv sistemasınıń awhalı, funktsional tayarlıǵı, dene pazıyletler, háreketleniw ilmiy tájriybeleriniń tolıq bolıwna shıdam beriwi hámde psixologik turıwlıq penen belgilenedi. Shıdamlılıq dárejesi aktiv háreketler natiyjeliligi menen bahalanadı.

Sport oyınlarında shıdamlılıqdı rawajlandırıwdıń arnawlı hám ulıwma shıdamlılıq parıq etedi: Ulıwma shıdamlılıq degende, sportshınıń jumıstı uzaq orınlawǵa bolǵan qábileti túsiniledi. Onı uzaq múddetli bir tegis juwırıw, sol menen birge bir tegis dawamlı, háreketli sport turlerınıń shınıǵıwları menen tárbiyalanadı. (shańǵı, júziw, velosiped sportı hám h.b.)

Arnawlı shıdamlılıq oyın texnikası usılların uzaq dawamlı orınlaw, oqıw shınıǵıw oyınların kúshiytirilgen maydanlarda ótkeriw, oyınlardı orınlaw waqtın uzaytırıw, tapsırmalar hám basqa shınıǵıwlar arasında dem alıw waqtın kemeytiwge erisiw kerek. Muwapıqlastırılǵan shıdamlılıqdı eki yamasa odan artıq oyınshılar ortasında oyın dúzilisin óz-ara baylanıslı quramalı sistemalı shınıǵıwlar sharshawına shekem aparıw menen rawajlanadı.

Balalar menen islewde olardıń múmkinshiliklerin esapqa alǵan halda, shınıǵıwlardı tańlaw hám júkleme normaǵa ámel qılıw, pedagog, varsh qadaǵalawınan keń paydalanıw maqsetke muwapıq.

Shıdamlılıqdı asırıwǵa qaratılǵan shınıǵıw júklemeleriniń ayriqsha qásiyetleri sonda, sportshılardıń organizmine tásir qılıp atırǵan shınıǵıwlar jarıs waqtındaǵı sıyaqlı, yaǵnıy odan artıqraq bolıp, bul shınıǵıwlardan sistemalı paydalanıw kerek.

Shaqqanlıqdı tárbiyalaw - shaqqanlıqdı bul sportshınıń háreketleri muwapıqlasqan hám olar anıqlıǵın tikkeley kúsh hám tezliktiń joqarı dárejesi kórsetiliwi menen baylanıslı kompleks qábiletleri. Muwapıqlasıw tárepinen quramalı háreketlerdi jaqsı ózlestiriw payda bolıp atırǵan jaǵdaylardı tuwrı bahalaw, kútpegende ózgertip atırǵan sharayatlarǵa ámel qilip, quramalı háreket wazıypaların tabıslı sheshiw qábileti menen xarakteristikalanadı. Sportshı onıń zárúrli zat, bul tayanshsiz jaǵdayda atqarılatuǵın muwapıqlasqan háreketler, tez ózgeriwshi sharayatlarda top benen bolatuǵın háreketler, teń salmaqlılıǵın saqlay biliw hám jónelisti saqlawdıń joqarı dárejede rawajlanıwı. Shaqqanlıqdıń rawajlanıwına, ádetlenbegen sharayatta (basqa snaryadlar, tosqınlıqlardı basqasha jaylastırıp, hawa rayı sharayatlarınıń qıyınlıǵı hám basqalar). Ádetdegi shınıǵıwlardı orınlaw jaqsı járdem beredi. Sondayaq, akrobatika, gimnastika hám jeńil atletikaǵa tiyisli shınıǵıwlardı, topdı uzatıw, iliw, darbazaǵa ılaqtırıp, xalqaǵa taslaw texnikası menen birgelikde qosıp úyreniwler shaqqanlıqdı rawajlantıratuǵın qurallardan esaplanadi.

Shaqqanlıqdı rawajlandırıwdıń da tómendegi metodik kórsetpelerine ámel qılıw kerek:

1. Shınıǵıwdı tormaqlaw, olarǵa jańa dene shınıǵıwlar sistemasın kirgiziw.

2. Sharayattan kelip shıqqan halda, shınıǵıwdı jańa formaǵa keltiriw.

3. Háreket waqtında organizmge túsip atırǵan dáslepki júkleme belgileri sezilse, onı qadaǵalawǵa alıw.

4. Júrek qan tamır urıwına qaray, shınıǵıwlar arasındaǵı dem alıw waqıtı normaın anıqlaw.

Shaqqanlıqdı rawajlandırıwdı 7-10 jasdan baslaw kerek. Baslanǵısh klass oqıwshıları quramalı dene shınıǵıwlar texnikasına jeńillik penen ózlestirip aladı. Quramalı muwapıqlastırıwshı háreketlerdi anıq hám demde ózlestirip aladı.

Sabaqta hám shınıǵıw saatlarında shaqqanlıq shınıǵıwları tayınlaw hám tiykarǵı bóleginiń basında atqarılıwı kerek. Tolıw sharayatında shaqqanlıq az nátiyje menen rawajlanadı. Jınıslıq jetiklik dáwirinde shaqqanlıqdı rawajlandırıwdıń sapasınıń kórsetkishleri ólpeń túsip baradı, hátte uluwma jamanlasıp ketedi.