Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi nawayí MÁmleketlik kanshilik instituti

Quramnıń turaqlılıq nızamı

Ullı danıshpan Ábiw Áliy ibn Sina «Tib qonunları» miynetinde ápiwayı hám quramalı dárilerdi táriyplep, hár bir dárilik zat belgili quramǵa iye bolıwın túsindiriw arqalı quramnıń turaqlılıǵı haqqındaǵı dáslepki túsiniklerdi bayan etken.

1808-jılı francuz ilimpazı J. Prust tárepinen usınılǵan quramnıń turaqlılıq nızamı 1809-jılı kópshilik tárepinen tán alınǵan.

• Hár qanday tómen molekulyar taza zat alınıw usılı hám ornına qaramastan turaqlı quramǵa iye boladı.

Mısalı, suw vodorod hám kislorodtan quralǵan (sapa quramı). Suwda vodorodtıń massalıq úlesi 11,11% ti, kislorodtıń massalıq úlesi 88,89% ti quraydı (muǵdar quramı). Suwdı túrli usıllar járdeminde alıw múmkin. Hár qanday jaǵdayda da taza suw birdey quramǵa iye boladı. Vodorod peroksid – H₂O₂ suw sıyaqlı sapa quramına iye bolsa da, suwdan muǵdar quramı boyınsha parıqlanadı. Vodorod peroksidte vodorodtıń massalıq úlesi 5,89% ti, kislorodtıń massalıq úlesi 94,12% ti quraydı. Vodorod peroksid suwdan keskin parıqlanıwshı qásiyetke iye bolǵan zat bolıp esaplanadı.

• Zattıń quramındaǵı atomlardıń muǵdar ózgeriwleri sapa ózgerislerine alıp keledi. Muǵdar hám sapa turaqlı baylanısta boladı. Ingliz ilimpazı Dalton «Birikpeler bir elementtiń belgili sandaǵı atomları basqa elementtiń anıq sandaǵı atomları menen birigiwinen payda boladı» degen pikir bildirdi (basqasha etip aytqanda birikpeler eki yamasa onnan aslam elementlerdiń anıq sandaǵı atomlarınıń birigiwinen payda boladı)

Kóp elementler bir-biri menen birikkende, bul elementler massalarınıń salıstırmalılıǵı hár bir jaǵdayda bir-birinen parıq etiwshi anıq mániske iye bolǵan túrli birikpeler payda etedi. Mısalı, uglerod kislorod penen eki túrlı birikpe payda etedi. Olardan biri — uglerod (II)-oksid 42,88% uglerod hám 57,12% kislorod tutadı. Ekinshi birikpe uglerod (IV)-oksidi 27,29% uglerod hám 72,71% kislorod tutadı.

Nızamınıń tariypi. Hár qanday ximiyalıq taza zat qay jerde bolıwınan hám qanday usılda alınıwınan qaramastan mudami birdey sapa hám muǵdar quramına iye boladı.

Bul nızamnıń mánisin tómendegi mısal menen túsintirse boladı.

As duzı - NaCl zatın tómendegi reaktsiyalar boyınsha payda etiw múmkin.

1) 2Na + Cl₂ = 2NaCl

2) NaOH + HCl = NaCl + H₂O

3) BaCl₂ + Na₂SO4 = 2NaCl +BaSO₄

Teńlemelerden kórinip turıptı, olda,úsh reaktsiya (ush usıl ) menen payda etiledi NaCl zatı quramında 1 atom Na ga 1 atom Cl tuwrı keledi. Bul zat qay jerde saqlanbasin (laboratoriyada, ıdısda hám taǵı basqa ), onıń quramı NaCl qaladi. yamasa CaO ni payda etiw reaktsiyalarında ko'riw múmkin.

1) 2Ca + O₂ = 2CaO, 2) CaCO₃ = CaO + CO₂, 3) Ca (OH)₂ = CaO + H₂O

Usınday birikpelerdi úyreniw procesinde J. Dalton 1803-jılı eseli qatnaslar nızamın ashtı.

• Eger eki element bir-biri menen bir neshe ximiyalıq birikpe payda etse, bul birikpelerdegi bir element massasına tuwra keletuǵın basqa element massaları óz ara kishi pútin sanlar qatnasında boladı.