Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

Ulıwma xalıqlıq 
sıpattaǵı kásibiy 
sózler qanday 
boladı? 
a) Ulıwma xalıqlıq sıpattaǵı kásibiy sózler 
joq 
b) Ádebiy tilde norma bolıp qáliplesken 
sózler 
v) Ádebiy tilde norma bolıp qáliplespegen 
sózler 
g)
 
Ádebiy tilde norma bolıp qáliplesken, 
ulıwma xalıqlıq sıpatta qollanılıp júrgen 
sózler
 
 
Dialektlik frazeologizmler sózligi
 
Dialektte 
Ádebiy tilde 
júregi qabına sıymaw  
 júregi qanasına sıymaw 
júregi loblıw  
 kewli aynıw 
maltamtas aytısıw  
 baltamtap aytısıw 
ayaǵına ot basılıw  
 ayaǵına qoz basılıw 
nusqaw alıw  
 kórsetpe alıw 
kirpiginen qar jabıw  
 qabaǵınan qar jabıw 
basın saqıtlaw  
 basın qorǵaw 
shóp bastırıp qoyıw  
 jasırıp qoyıw
 
qabaǵı túneriw  
 qabaǵı úyiliw 
qolı qolına juqpaw  
 tez, shaqqan islew 
bas - ton  
 jetiw, jetkilikli 
basına malaqayday kiyiw  
moynına alıw, qayıl bolıw 
ármanı at boyı  
 ármanı at basınday 
kirpik qaǵım  
 qas qaǵım waqıt 
wáde baylasıw  
 wádelesiw  
kem tas qoyıw  
 kemsitiw  
taqır jerde buǵıw  
 buǵıw  
dúmbeletip jiberiw  
 údetiw  
jer - jebirine jetkeriw  
 jerine jetkeriw 
jer tarttırıp jiberiw  
 joq qılıw 
talayı tómen  
 sılayı tómen 
uyatı tozıw  
 uyatı joq  
usqını quyılıw  
 úskini quyılıw 
toz - tozaqay etiw  
 toz - toz etiw 
damıl tabıw  
 dem alıw 
bası baylı  
 bası bos emes 
mańlayı qattı  
 mańlayı qara 
tis jew  
 pánt jew
 
126

---

15. JERGILIKLI XALÍQTÍŃ TIL ÓZGESHELIKLERIN 
ÚYRENIW HÁM JAZÍP ALÍW USÍLLARÍ 
 
Jobası: 
1. Baqlaw usılı. 
2. Awıl – aymaq haqqında maǵlıwmat jıynaw.  
3. Soraw - juwap usılı.
  
4. Dialektologiyalıq materiallardı hújjetlestiriw. 
 
Dialektlik  ózgesheliklerdi  úyreniw,  izertlew  usılları  hár  túrli. 
Qaysı  usıldı  qollanıw  izertlewshiniń  aldına  qoyǵan  maqsetine 
baylanıslı. Sonlıqtan, dialektlik ózgesheliklerdi jıynawǵa kirispesten 
burın  izertlewshi  óziniń  aldına  qoyǵan  maqsetin  belgilep  alıwı 
kerek. 
Házirgi dialektologiyanıń aldında turǵan wazıypa tiykarınan, eki 
nárseden  ibarat:  1)  sóylesimdi  barlıq  tárepinen  sıpatlap,  arnawlı 
túrde izertlew; 2) tildiń dialekt hám sóylesimleriniń óz - ara qarım - 
qatnasın,  baylanısın,  aymaǵın  anıqlay  otırıp,  tolıq  túrinde 
klassifikaciya jasaw. 
Házirgi  waqıtta  jeke  sóylesimlerdi  tariyxıy  geografiyalıq  jaqtan 
izertlew máselesine ayrıqsha kewil bólinip otır. Bul nárse dialektlik 
ózgesheliklerdi úyreniw menen birge, olardıń tariyxıy negizin ashıp 
beriwge,  házirgi  waqıtta  olarda  bolıp  atırǵan  ózgerislerdi  anıqlap, 
rawajlanıw baǵıtın belgilewge múmkinshilik beredi. 
Tiykarǵı jumısqa kirispesten burın bir eskertetuǵın nárse jergilikli 
otırıqshı  adamlardıń  til  ózgesheligi  jaǵınan  bir  qıylı  emesligi; 
jergilikli jerde til ózgeshelikleriniń saqlanıw dárejesi hám qollanılıw 
jaǵdayı birdey emes. Máselen, tiykarǵı dialektlik ózgeshelikler, eski 
tillik qubılıslar ásirese, úlken jastaǵı adamlar menen tuwılǵan jerinen 
basqa  jaqqa  shıqpaǵan  adamlardıń  hám  úy  biykeleriniń  tilinde 
kóbirek saqlanadı. Jaslar mektepte oqıp tárbiyalanǵanlıqtan, olardıń 
sóylew  tiline  ádebiy  til  tásir  etken,  sonlýqtan,  olardýń  tilinde 
jergilikli  til  ózgeshelikleri  az  saqlanadý.  Biraq,  geypara  orýnlarda 
dialekt, sóylesimlerdiń qanday ózgerislerge ushıraǵanın biliw ushın 
geypara  waqıtlarda  jaslardıń  tiline  de  dıqqat  awdarıw  kerek. 
Dialekttiń sıpatın, ondaǵı ózgerislerdi dál anıqlaw ushın izertlewshi 
jergilikli  otırıqshı  adamlardı  sóylew  tiliniń  ózgesheligi  jaǵınan  bir 
127

---

neshe  toparǵa  bólip,  olardıń  hár  qaysısı  haqqında  tolıq  maǵlıwmat 
beriwi kerek. 
Dialekt, sóylesimlerdi usılay izertlew arqalı tildiń rawajlanıwınıń 
ulıwma baǵıtın anıqlawǵa boladı, sonday – aq, bul dialektologiyalıq 
karta, atlas dúziwde áhmiyetli material boladı. 
Dialekt  hám  sóylesimlerdi  tutas  qálpinde  izertlew,  olardı  ádebiy 
til  yaki  bolmasa  eski  til  materialları  menen  salıstırıp  izertlew 
maqsetke  muwapıq.  Biraq,  bunday  salıstırıw  dialekt  yaki  sóylesim 
tolıq  izertlenip  bolınǵannan  soń  ǵana  júrgizilgeni  maqul.  Sonday  – 
aq, sóylesimge ádebiy til hám qońsılas sóylesimlerdiń tásiri de tiyip 
otıradı.