Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilim ministirligi

8-9-temalar. Kórkem teksttiń leksika-semantikalıq ózgeshelikleri.
Kórkem tekstte sinonim, omonim, antonimlerdiń qollanılıwı.
1-qosımsha.
Vizual materiallar
Sinonim sózler. Tildiń leksikalıq-semantikalıq baylıǵı hár qanday leksikalıq birliktiń kóp mánililigi menen bir qatarda onıń sinonimlik keń múmkinshiliklerinde de kórinedi. Máselen, júz, jamal, túri, shırayı, ápsher, báshárá, shıdam, tózim, taqat, sabır, ıras, durıs, haqıyqat, tuwra, shın usaǵan sózler qaraqalpaq tiliniń tariyxıy rawajlanıw dáwirleri dawamında túrli derekler esabınan sáykes túsiniklerdi, bir tekles atamaları sıpatında sózlik quramǵa engenligi belgili. Biraq olardıń barlıǵı da birin ekinshisi qálegen jaǵdayda awmastırıp kete beretuǵın birlikler emes, al kerisinshe, ózine tán ayırmashılıqqa iye sózler retinde tilde ómir súrip kiyatır. óytkeni, júz jamal emes, jamal diydar emes, diydar ápsher emes, ápsher báshárá emes, taǵı basqalar. Hár qaysısınıń tilde óz ornı, qollanıw órisi, ayırıqshalıǵı, zárúrligi bar. Hár qaysı ádebiy tildiń talaplarına, tariyxıy qáliplesken normalarına sáykes belgili bir túsinikler atamaları menen mánilik baylanısqa túsiw uqıplılıǵına iye.
1). Turaqlı sinonimler. Geypara sózler mánilik jaqtan qálegen jaǵdayda biri ekinshisiniń sinonimlik sıńarı bolıp kele beredi, jeke turǵanda da, kontekst ishinde de olardıń sinonimlik qatnası ayqın sezilip turadı: jıldam, tez, dárriw, sulıw, shıraylı, ádemi, gózzal, kórkem; qızıq, tamasha; mudam, bárha, udayı hám t.b. Bunday sinonimlerdi turaqlı sinonimler dep ataymız.
2) Kontekstlik sinonimler. Bazı bir sózler tek anaw ya mınaw konteksttiń ishinde belgili bir mánisinde ǵana ekinshi sóz benen sinonim bola aladı. Bunday sózler, ádette, sózdiń kóp mánililigi, awısqan mánileri tiykarında payda bolǵan sinonimler bolıp keledi. Mıs: 1. Bul bir ayaǵı joq, bası joq áńgime eken (qaraqalpaq xalıq erteklerinen). 2. Tuw, ol ne degen kókirekÁ.
Antonimler. Házirgi qaraqalpaq tiliniń leksikalıq sistemasında seslik qurılısı boyınsha hár túrli, mánisi jaǵınan bir-birine qarama-qarsı sózlerdiń de toparı bar: uzın-kelte, arıq-semiz, uzaq-jaqın, batır-qorqaq, joqarı-tómen, dos-dushpan, keliw-ketiw, bar-joq hám t.b.
Bunday seslik qurılısı boyınsha hár túrli, mánilik jaqtan bir-birine qarama-qarsı sózler antonimler dep ataladı.
Antonimler de qaraqalpaq tilinde omonim, sinonim sózler usap, tildiń leksikasında sózlerdiń belgili bir toparın quraydı. Mısalı: Dos jılatıp, dushpan kúldirip aytadı.
1. Jamannan qash, jaqsıǵa jantas.
2. Alarmanga altaw az, berermenge besew kóp.
3. Janım balam, men endi qartaydım, bir ayaǵım jerde, bir ayaǵım górde, óler aldınan jaqsı kórgen balamdı - seni kórgim keledi.
Bul mısallardaǵı bir-birine mánisi jaǵınan qarama-qarsı keletuǵın sózler mınalar; dos-dushpan, jamannan-jaqsıǵa, jılatıp-kúldirip, qash-jantas, alarmanǵa-berermenge, kóp-az, jerde-górde.