Ўзбекистон тарихи маърузалар матни

Хоразмшоҳлар давлати. Сомонийлар давлати тугатилгандан кейин, ХI аср бошла-
рида Хоразм ҳокими Маъмун ва унинг ўғли Али мустақил давлат тузишга уриниб кўр-
дилар. Бироқ, қудратли қорахонийлар, ғазнавийлар ва салжуқийлар давлатлари улар-
нинг бу ниятларини амалга оширишга йўл қўймас эдилар. 1017 й. Хоразм ерларини 
Султон Маҳмуд ~азнавий босиб олган бўлса, 1044 й. бу ерлар салжуқийлар ихтиѐрига 
ўтди. ХII аср ўрталарида шимоли-шарқдан бостириб келган қорахитойлар Мовароун-
наҳрдан кейин Хоразмни ҳам маълум вақтгача ўзларига қарам қилиб турдилар. Сал-
жуқийлар ҳукмдори Маликшоҳ даврида Хоразмни мустақил бошқариш ҳуқуқини қўлга 
киритган Ануштагин, унинг авлодлари Қутбиддин Муҳаммад (1097-1127) ва Жалолид-
дин Отсиз (1127-1156) даврида Хоразм ижтимоий-иқтисодий жиҳатдан анча ривожлан-
ди. Уста дипломат ва моҳир саркарда бўлган Отсиз мустақил ташқи сиѐсат олиб борди. 
У Сирдарѐнинг қуйи оқими ва Манғишлоқ атрофларини босиб олиб, Хоразм ерларини 

---

67 
анча кенгайтирди. Бироқ, салжуқийларга қарши бир неча марта (1138, 1142, 1148) исѐн 
кўтаришига қарамасдан мустақилликка эриша олмади. 
Отсизнинг вориси Эл Арслон мустақиллик учун қорахитой-ларга қарши кураш 
олиб борди. Эл Арслон вафоти (1172) дан сўнг қорахитойлар Хоразмга бостириб кириб 
аҳолини ўлпон тўлашга мажбур этдилар. Хоразм тахтини эгаллаган Такаш (1172-1200) 
тадбиркорлик билан ўз қўшинлари сафини енгайтириб борди ва қарийб 150 мингга 
етказди. У 1187-1193 йилларда Нишопур, Рай ва Марв шаҳарларини босиб олди. У 1194 
й. салжуқий Туғрул II қўшин-ларига зарба бериб, Ҳамадон шаҳрини эгаллади. Хо-
размшоҳларнинг кучайиб бораѐтганидан хавфсираган ҳалифа Наср Такашга қарши 
қўшин юборди. 1196 й. Такаш қўшинлари халифа қўшин-ларини енгди. Шу тариқа 
Эроннинг катта қисми Хоразмшоҳлар қўлига ўтди.
Такаш ҳокимиятида олий идора-девон бўлиб, давлатнинг ички ва ташқи сиѐсатини 
вазир бошқарган. Давлат бошқарувида Такашнинг хотини Туркон хотун ва унинг 
уруғлари – қипчоқларнинг таъсири катта бўлган. Такаш ўлимидан кейин, 1200 й. ҳоки-
миятни эгаллаган Алоуддин Муҳаммад қорахитойлар ѐрдами билан Хуросонни эгаллаб 
олди. 1207 й. у катта куч билан Мовароуннаҳрга юриш бошлади. Бунга 1206 йилда Бу-
хоро садри (ҳокими) Муҳаммад ибн Абдулазизнинг зулмига қарши бошланган халқ 
ҳаракати ҳам сабаб бўлди. Садр Муҳаммад қўзғолонни бостириш учун қорахитойлар-
дан ѐрдам сўради. Бироқ, Муҳаммад Хоразмшоҳ қорахитойлардан олдинроқ ҳаракат 
қилиб Бухорони эгаллаб олди. Шундан кейин, у Самарқандга юриш қилиб, қорахитой-
ларга қарам бўлган Самарқанд ҳокими Усмон (қорахоний)ни бўйсундирди ва ўзига ку-
ѐв қилиб олди. 1210 й. Муҳаммад Хоразмшоҳ Талас водийсида қорахитойлар устидан 
ғалаба қозониб, ўз аҳволини анча яхшилаб олди. Бироқ, Муҳаммад Хоразмшоҳнинг 
босқинчилик юришлари ва калтабинлик билан олиб борилган сиѐсати халқаро майдон-
да норозиликларга сабаб бўлди ва у яккаланиб қолди. 
Саволлар: 
1. Сомонийлар давлатида ҳунармандчиликнинг қандай турлари ривожланган эди? 
2. Қорахонийлар давлати қандай пайдо бўлди?
3. Салжуқийлар давлати қайси худудларни эгаллаган эди?
4. Хоразмшоҳлар давлати инқирозининг асосий сабаблари нимада?