Ўзбекистон тарихи хрестоматия

Жарқўтон қабристони.
Жарқўтон ёдгорлигининг 30 га дан ошиқ 
майдонини қабристонлар ташкил этади. Шу кунга қадар 2 мингдан ошиқ қабр 
ўрганилди. Улар қазилиши ва мурда кўмилишига қараб, бир қанча хилларга 
ажралади.
 
1. Лаҳад кўринишидаги қабрлар.Жарқўтон қабрларининг 90 фоиздан 
ошиғини шу турдаги қабрлар ташкил этади. Тўғри тўртбурчак шаклида 
чуқур қазилиб, унинг бир четидан лаҳадга тор йўлак (бир одам сиғадиган 
кўламда) қазилади, бундай қабрлар лаҳад кўринишидаги қабрлар 
дейилади. Лаҳадга қўйилган ўлик эркак бўлса ўнг томони, аёл бўлса – чап 
томони билан, ғужанак ҳолатда (она қорнида бола қандай турса, шу 
шаклда) кўмилган. Мурда билан бирга овқат солинган сопол ва бронзадан 
ишланган идишлар қўшиб кўмиш одат бўлган.Аёл киши олтин, бронза, 
1
Walser. Persepolis; Сарианиди. В поисках; Авесто. Михр-яшт, XXIII, 88-90; Аскаров, Ширинов.

---

74 
кумуш ва қимматбаҳо тошлардан ясалган тақинчоқлар билан кўмилган. 
Қабрдаги марҳум билан қўйилган ашёларга қараб, кўмилган киши қандай 
касб-кор эгаси бўлганлигини аниқласа бўлади. Чунки жангчилар қабрида 
қурол-яроқ учраса, деҳқон қабрида тегишли меҳнат қуроллари учрайди. 
2. Ўра гўрлар кўринишидаги қабрлар.Оддий чуқур қазилиб, мурдалар 
худди олдинги тип қабрлардаги сингари кўмилган. Бу қабрларнинг оғзи 
йирик хом ғишт билан беркитилган. 
3. Хумга солиб кўмиш.Хумларга асосан ёшболалар солиб кўмилган. 
Кўп ҳолларда бундай қабрлар уйларнинг поллари, деворлари тагларида 
учрайди. 
4. Кенотаф қабрлар.Кенотаф қабрлар ҳам худди лаҳад кўринишидаги 
ва ўра қабрлар сингари қазилади. Аммо марҳум жасади бўлмайди. Айрим 
ҳолларда бой ашёлар билан учрайди. Тадқиқотчилар бу қабрларни ўлик 
топилмаган ҳолларда уларнинг руҳига атаб қазилган қабрлар, деб аташади. 
Жарқўтон ёдгорлиги стратиграфияси. 
Сополлитепа ёдгорлигида ҳаёт 
сўнганидан сўнг аҳолининг Шеробод дарёси юқори оқими ҳудудларига, 
ҳозирги 
Бўстонсой 
этакларига 
кўчиши 
жараёни 
кузатилади. 
Сополлитепадан топилган моддий маданият ашёлари билан Жарқўтон 
ёдгорлиги қуйи қатламлари ашёлари, қабр қазиш ва ўликни кўмиш 
одатлари, ҳатто уй қурилишида ишлатилган ғиштлар ҳам бир хиллиги 
тадқиқотчиларга шундай хулоса чиқариш имконини берган. Дарҳақиқат, 
Жарқўтон ёдгорлиги Сополлитепанинг хронологик давомидир. Жарқўтон 
ёдгорлигида учта хронологик давр кузатилади. Булар: Жарқўтон даври 
(мил. ав. 1500-1350 йиллар), Кўзали даври (мил. ав. 1350-1200 йиллар) ва 
Молали даври (мил. ав. 1200-1000 йиллар). Шундай учта хронологик давр 
қабристонлари арк ва шаҳарни қазиш давомида учратилди. Хронологик 
даврлаштириш Жарқўтон олов ибодатхонасини қазиш давомида жуда 
яхши кузатилган. Ҳар бир даврда ибодатхонада муайян қурилиш ишлари 
олиб борилган. Айниқса, ибодат ўтказиладиган қисмда жойлашган илоҳий 
қудуқлар ҳар хил даврга оидлиги кузатилган, улардан топилган сополлар 
мажмуаси давр жиҳатидан бир-биридан фарқ қилади.