Ўзбекистон тарихи хрестоматия

Себеос. II боб. Ўша вақт бўлиб ўтган партаваликлар қўзғолони
1
 
“Подшоҳ Антиохнинг ўн биринчи йилида партаваликлар қўзғолон 
кўтардилар ва македонияликлар ҳукмронлигидан озод бўлдилар ва Тетал
2
ҳукмдорининг ўғли Буюк Аршак Бахл-Шаҳастанда
3
, Кушонлар мамлакатида 
тахтга чиқди ва унга шарқу шимолнинг барча халқлари бўйсундилар. 
Партава ҳукмдорлари ўз оталари Аршакдан сўнг Бахл-Шаҳастанда, 
Кушонлар мамлакатида подшоҳлик қилдилар. Айтишларича, Партава ҳукмдори 
Аршакда тўртта ўғил бўлган: биринчисини, айтишларича, у Теталлар 
мамлакатида тахтга ўтказган, иккинчисини киликияликлар устидан, учинчисини 
партаваликлар устидан ва тўртинчисини Арман ерлари устидан ҳукмрон этиб 
тайинлаган”
4
. 
 
АрманҳукмдориХусровнингўзКушонбиродарларигақаратаЭрондаАршакийл
арсулоласиўрнигаҳукуматгакелганСосонийларсулоласигақаршикурашгақи
лгандаъвати 
Агафангел
5
: 
“У 
(Хусров)
6
ўзқавмдошларинингбўйсунишиваИстахр
7
салтанатигахизмативабўйсун
дирилганликларисабабликаттақайғудаэди; 
унингқавмдошлариянгисалтанатга 
(Ардаширга) 
қаршиунингкетиданборишлариучунХусров 
(уларга) 
ўзэлчисиниюборди. 
Улар 
(қавмдошлар) 
Кушонвабошқавоҳаларданвақўрқмасқабилаларважасуржангчиларунгаёрдамбери
шларикеракэди, 
лекинбиродарлари, 
қавмдошлариваПартавазодагонлариваамалдорлариХусровбуйруғигақулоқсолма
1
Қар.: История епископа Себеоса. Б. 15,17.
2
Тетал ёки Теталия –эфталитлар (арманчада –теталлар, арабчада –хайталлар, туркийда –абдаллар) IV-VI асрларда 
ҳукмронлик қилган ерларнинг арманча номи. Бу давлат энг қудратга эришган даврда бир вақтлар ҳинд 
Аршакийлари ҳукмронлиги остида бўлган ерларнинг номи. Арман манбаига кўра, Теталия Бахтарияни, Синда 
дарёсига туташ ўлкаларни ҳамда сак ва аллонлар ерларини, яъни Қандаҳор тоғларидан то Синдҳ дарёсининг 
денгизга қуйилишигача ҳудудни ўз ичига олган (қар.: История Армении Моисея Хоренского.Б.224).
3
Бахл-Шаҳастан –арманчада “Балх-Пойтахт” демакдир. У арман манбаи ёзилаётган пайтда қадимги Бахтариянинг 
энг катта савдо шаҳри ва Хитойдан Ҳиндистонга юрадиган карвонлар тўхтайдиган маскан бўлган. Қадимги арман 
тарихчилари бу шаҳарни Бахл-Аравот, яъни “Бахл-Тонгги” деб атаганлар (“аравот”–арманчадатонг, саҳар 
демакдир; бу ерда “тонг” сўзи “шарқ” маъносида ишлатилган). Ҳозирги кунда бу шаҳардан харобаларгина қолган. 
Бу харобалар яқинида ҳозирги Балх шаҳри жойлашган.
4
Марказий Осиё ҳудудида мил.ав.IIаср охирларидан яшаб келган юе-жи ёки кушонлар қабилалар бирлашмаси 
ҳақида хитой хроникаси “Хоу Хан-шу”да қуйидагилар айтилади: “Юз йилдан кўп ўтмай Киосзюкю номли 
Гуйшуан князи қолган тўртта князларни бўйсундирди ва ўзини гуйшуан номли ҳукмдор деб эълон қилди. У Анси 
(Партава) билан уруш бошлади, Гаофуни забт этди, Пуду ва Гибинни қириб ташлади ва уларнинг ерларини 
эгаллаб олди.Киосзюкю 80 йилдан ортиқ яшаган” (Бичурин, II. Б.227). Бу маълумотлардан кушонлар бўйича 
мутахассис Е.В. Зеймал қуйидаги хулосага келган: Кушон салтанатининг пайдо бўлиш вақти деб мил. 25 йил 
ҳисобланиши керак (қар.:Зеймаль. Б.7). Шуни таъкидлаш жоизки, Кушон салтанати тарихи бўйича тарихий 
ҳужжатлар жуда кам, шунинг учун ҳукмдорларнинг сонини ва уларнинг тахтга келиш кетма-кетлигини аниқ айтиб 
бўлмайди. Арман манбаларининг хабарларига кўра, нафақат эроний ва арман Аршакийлари, балки кушон ва 
массагет Аршакийлари ҳам бўлган (қар.: История Моисея Хоренского.Б. 239. Массагет Аршакийлари ҳақида яна 
қар.: Еремян. Страна.).
5
Агафангел. Б. 17 (арман тилида).
6
Бу ерда гап Хусров I нинг ўғли Трдат II (217-252) ҳақида кетяпти. Трдат II ўз отаси исмини қабул қилган ва у ҳам 
Хусров деб аталган. XIX аср француз арманшуноси Сен-Мартеннинг хронологияси бўйича,Хусров I Буюк198-232 
йилларда Арманистонда ҳукмронлик қилган. Арман тарихий аньанаси Хусров I ни Аршакийлар сулоласининг 
Эрондаги охирги намояндаси Артабан V (222-227) нинг акаси деб ҳисоблайди.
7
Истахр салтанати –Аршакийлар сулоласининг Эрондаги охирги намояндаси Артабан V ни тахтдан ағдарган, 
Сосонийлар сулоласининг асосчиси Ардашир I Попаконнинг (224-241) ватанидир.

---

337 
дилар; 
уларйиғилдиларваўзаждодларинингқавмдошликурф-
одатларигазидравишдаАрдаширҳукмронлигигабўйсунишгақарорқилдилар”.