Ўзбекистон тарихи хрестоматия

ФАВСТОС БУЗАНД 
“Арманистон тарихи” номли асарнинг муаллифи Фавстос Бузанднинг 
шахси унинг ўтмишдоши Агафангелнинг шахсидан ҳам сирлидир. Унинг 
юнонми, арманими ёки сурёнийми, асари арманча ёзилганми ёки сурёнийдан 
таржима эканлиги ҳам аниқ маълум эмас. 
V аср иккинчи ярми тарихчиси Лазар Парпецининг тахмин қилишича, 
Фавстос ўша даврдаги юнон-рум маданиятининг йирик ўчоғи бўлмиш 
Византиядан бўлган. Шунинг учун Парпеци Фавстосни “ўқимишли” ва 
“тарбияли” одам деб ҳисоблаган. 
М.Абегяннинг фикрича: “Ҳозир ишонч билан айтиш мумкинки, 
Фавстоснинг “Арманистон тарихи” V асрнинг иккинчи ярмида, ўзига яраша 
арман ватанпарварлиги билан тўлиб-тошган бир армани томонидан арман 
тилида ёзилган. Унинг муаллифи “Агафангехос тарихи”нинг деярли тўла 
мазмуни билан таниш. У “Таврот”нинг арманча таржимасидан ва бошқа 
таржималардан фойдаланган. У, ҳеч қандай ажнабий аралашмаларсиз, жонли 
халқ нутқи ва содда авомий жумлалар, иборалар билан суғорилган тоза арман 
тилида ёзилганки, уни ҳеч бошқа тилдан таржима қилинган деб бўлмайди”
1
. 
Фавстос Бузанднинг асарини ҳар томонлама чуқур таҳлил қилган арман 
тилшуноси С.Малхасянц ҳам бу асарни таржима деб қарамаслик керак, деган 
хулосага келган
2
. 
Фавстос Бузанднинг асари олти бобдан иборат эди, улардан аввалги 
иккитаси сақланмаган. Муаллифнинг даврлаши бўйича, бу китоблар 
Арманистоннинг “Бошланғич тарихи” даврига, яъни “Бобил минорасининг 
қурилишидан Исонинг ўлимигача” муддатни ўз ичига олган даврга ҳамда “Ўрта 
давр тарихига”, яъни насронийлик ёйилиб, Арманистонда давлат динига 
айлангунича бўлган муддатдан иборат даврга бағишланган. Учинчи давр – 
“Охирги тарих”. У Трдат III нинг (298-330) ўғли Хусров Котакнинг (332-338) 
подшолигидан то 387 йили Арманистон Сосонийлар Эрони билан Рим 
1
Абегян. Б. 106.
2
Малхасянц.

---

329 
империяси ўртасида иккига бўлиб олингунча ўтган 50 йилни ўз ичига олади; бу 
даврда Аршакий сулоласидан арман подшолари – Хусров, Тигран, Аршак II, Пап 
ва Вараздат ҳукмронлик қилганлар. 
Асарнинг бизгача етиб келган III, IV, V ва VI китоблари шу “Охирги 
тарих” даврига тааллуқли.
 
“Арманистон тарихи”ни ёзишда Бузанд бой халқ оғзаки ижодидан, 
афсоналардан, ривоятлардан, ҳикоялардан ва арман халқининг мустақиллик 
учун Эронга қарши кураши баён қилинган “Эрон жанги” деб аталган шеърий 
достондан фойдаланган. 
Арман подшоси Аршак II (345-368)нинг Сосоний шоҳ Шопур II саройига 
бориши ва унинг “Унутилиш” қасридаги ўлими ҳақидаги парчадан тобе 
Арманистон билан урушқоқ Эрон ўртасидаги муносабатни яққол кўриш 
мумкин.Фавстос Бузанд ўз “Тарих”ида Мамиконянлар уруғидан бўлган 
лашкарбошилар – Вач, Васак, Мушег ва Манвелларга алоҳида аҳамият берган, 
чунки улар Арманистоннинг Эрон билан урушида бош ролни ўйнаган эдилар. 
Бузанд асарининг қатор бобларида арман-форс урушлари даврида 
Арманистон билан кушонлар давлати орасидаги муносабатлар ҳақида 
маълумотлар келтирилган. 
Фавстос Бузанднинг “Арманистон тарихи” биринчи марта 1730 йили 
Истамбулда нашр этилган. Сўнгра у Венецияда (1832, 1889, 1933), Петербургда 
(1883) ва Тифлисда (1912) нашр этилган. Асар француз, немис ва рус тилларига 
таржима қилинган.