Ўзбекистон табиий

 
 
 

---

78 
Жой рельефининг иқлимга таъсири.
Ўзбекистон иқлимига 
хос бўлган хусусиятлар-серқуѐшлик, континенталлик, қурғоқчилик 
республиканинг текислик қисмида яққол намоѐн бўлади. Тоғлик 
қисмида эса жойнинг денгиз сатҳидан баландлиги, ѐн бағирларнинг 
Қуѐшга нисбатан қандай жойлашганлиги, тоғ водийларининг 
чуқурлиги ва кенглиги, уларнинг нам шамолларга нисбатан қандай 
жойлашганлиги, рельефнинг яна бошқа хусусиятлари иқлимнинг 
шаклланиши учун текисликдагидан фарқ қилувчи ўзига хос шароит 
яратади. Тоққа кўтарилган сари ҳаво тозаланади, сийраклашади ва 
тиниқлашиб, Қуѐш нурининг таъсири кучаяди, ҳаво босими камаяди, 
ҳарорат пасаяди, ѐғинлар, айниқса қор маълум баландликда кўп ѐғади, 
қор қопламининг сақланиш даври узаяди, радиация баланси камаяди, 
шамол кучаяди. Тоғ тизмалари ҳаво оқимлари йўлини тўсиб, нам ѐки 
қурғоқчил, илиқ ѐки совуқ иқлим таркиб топишига сабаб бўлади. Тоғ 
рельефи таъсирида ўзига хос тоғ-водий ҳаво циркуляцияси вужудга 
келади, баҳор, ѐз бошланиши кечикади, куз, қиш эрта келади. Ёз 
қисқа, салқин бўлади, қиш узоқ давом этади. Аммо Ўзбекистон учун 
хос бўлган умумий иқлимий хусусиятлар тоғларда ҳам асосан 
сақланиб қолади. Лекин иқлимдаги кескинлик камаяди. Ўзбекистон 
иқлимининг шаклланишида Ўрта Осиѐнинг жанубида орографик 
тўсиқнинг мавжудлиги, шимолда, шимоли-ғарбда бундай тўсиқнинг 
йўқлиги катта таъсир кўрсатади. 
Ўзбекистонда иқлимий шароит инсоннинг фаол хўжалик 
фаолиятига ҳам боғлиқдир.
Инсон яратган воҳаларда ҳавонинг 
ҳарорати, намлик даражаси, шамолнинг кучи бирмунча ўзгаради. 
Масалан, сув билан таъминланган воҳаларда Қуѐш энергиясининг 
анча қисми намни буғлатишга сарф бўлгани учун ҳаво ҳарорати ѐзда 
суғорилмайдиган ҳудудларга нисбатан 1,5-3,0
0
паст, ҳавонинг нисбий 
намлиги 10-15% ортиқ бўлади, шамоллар кучи ва сони камаяди. 
Бинобарин, сув билан яхши таъминланган, ўсимликларга бой 
воҳаларда ўзига хос воҳа иқлими таркиб топади. Ҳозир Ўзбекистонда 
суғориладиган ерлар 4,3 млн.га атрофида, демак шунча майдонда 
табиат, шу жумладан иқлим ўзгарган, айниқса атмосферанинг ер 
юзасининг метеорологик режими чуқур ўзгаришларга учраган. 
Суғориш натижасида тупроқ юзасининг микроиқлими ҳам ўзгаради.