Ўзбекистон табиий

Ўзбекистоннинг географик ўрни ва Қуѐш радиацияси.
Ўзбекистон Евросиѐ материгининг марказида, океанлардан узоқда 
(Тинч океандан 5500 км, Атлантикадан-4000 км, Шимолий Муз 
океанидан 2500 км, Ҳинд океанидан 2000 км), берк ҳавзада, шимолий 
кенгликлар 37
0
11
1
-45
0
33
1
ва 56
0
00
1
-73
0
10
1
шарқий узунликлар орасида 
жойлашган. Унинг бундай географик ўрни Қуѐшдан кўпроқ радиация 
келишини таъминлайди. 
Қуѐш нурининг ер юзасига кўп ѐки кам келиши ва унинг 
тақсимланиши энг аввало нурнинг қандай бурчак остида тушишига ва 
куннинг узун-қисқалигига боғлиқ. Булар эса ўз навбатида жойнинг 
географик кенглигига ва йил фаслларига боғлиқ равишда ўзгаради. 
Ўзбекистоннинг чекка шимолида 22 июнда пешинда Қуѐш нури ер 
юзига 68
0
, Тошкентда 72
0 
, мамлакатнинг жанубида-Термизда эса 
76
0
ли бурчак остида тушади. Қишда эса бу бурчаклар шимолида 21
0
, 
жанубида эса 29
0
га тенг бўлади. Ёзда Ўзбекистонда кундуз куннинг 
узунлиги 15 соатдан кўпроқ давом этса, қишда 9 соатдан кам эмас. 
Бинобарин, Ўзбекистонда Қуѐш баланд кўтарилганлиги, куннинг 
узунлиги, булутлик кунларнинг камлигидан Қуѐш узоқ вақт нур 
сочиб туради. 35
0
шимолий кенгликда йил давомида Қуѐш нур сочиб 
туриши мумкин бўлган вақт 4447 соатни ташкил қилса, 40
0
шимолий 
кенгликда 4455 соатга тенг. Бироқ Ўзбекистоннинг рельефи ва 
булутлилик даражаси бу кўрсаткичларга маълум даражада 
ўзгартиришлар киритади ва Қуѐш нур сочиб турадиган соатлар 
миқдори Қуѐш уфқдан юқорида турган соатлар миқдорига нисбатан 

---

74 
камроқ бўлади. Шунинг учун Ўзбекистоннинг текислик қисми олиши 
мумкин бўлган Қуѐш энергиясининг 65-70%ини олади. Шу сабабли 
Қуѐш нур сочиб турадиган вақт Термизда 3095, Тошкентда 2870, 
республикамиз шимолида эса 2000 соатни ташкил этади. 
Тоғларда Қуѐш нур сочиб турадиган вақт уфқнинг очиқлиги, 
ѐнбағирларнинг ҳолати (экспозициясига) ва булутликка қараб 
текисликдагига нисбатан бироз камаяди. Масалан, Ангрен платосида 
2124 метр мутлақ баландликда у 2692 соатни ташкил этади. 
Таққослаш шуни кўрсатадики, шимолий яримшарда мўътадил 
минтақадаги ўлкалар ичида Ўзбекистоннинг текислик қисми 
Қуѐшнинг нур сочиб турадиган вақт энг кўп бўлган ҳудуд 
ҳисобланади. Бу жиҳатдан АҚШнинг жануби-ғарбида жойлашган 
Юта, Калифорния, Нью-Мексика штатлари мамлакатимизга тенглаша 
олади. Бинобарин, Ўзбекистон ҳудуди Ер юзида шу кенгликдаги энг 
серқуѐш ўлка. Бу эса ҳудудимиз иқлимининг ўзига хос 
хусусиятларидан биридир. 
Ўзбекистонда Қуѐшнинг уфқдан баланд кўтарилганлиги ва 
офтобли кунлар кўп бўлганлиги сабабли бу ер Қуѐш радиациясини, 
яъни ундан ер юзасига тушадиган иссиқликни кўп олади. Ялпи Қуѐш 
радиациясидан олаѐтган иссиқлик миқдори Тахиатошда 147,1, 
Томдида 153,1, Тошкентда 139,4, Қизилчада 160,8, Фарғонада 144,7, 
Самарқандда 143,9 ва Термизда 159,8 ккал

см
2 
га тенг. Табиийки, ѐзда 
қишдагига нисбатан ҳудудимиз 4-5 марта кўпроқ иссиқлик олади. 
Қишда эса Қуѐш радиацияси сусайгани учун Ўзбекистон ҳудудига 
кириб келган ҳар бир ҳаво массаси ҳаво ҳароратини ва умуман об-
ҳавони тез ўзгартира олади. 
Ўзбекистон учун хос хусусият-бу унинг ҳудудида йиллик 
радиация балансининг унча катта эмаслигидир. У Томдида 43,0, 
Фарғонада 47,8, Тошкентда 53,1, Термизда 67,1 ккал

см
2 
ни ташкил 
этади. Тоғларда эса баландликка боғлиқ равишда қишнинг узоқ давом 
этиши ва қор альбедосининг катталиги (60-80%) сабабли радиация 
баланси камайиб боради. Масалан, Қизилчада 2075 м мутлақ 
баландликда у 32,5 ккал

см
2
га тенг, қиш ойларида Ўзбекистоннинг 
шимолида у айрим йиллари манфий кўрсатгичга эга. 
Қуѐшдан келаѐтган иссиқлик ҳудуд иқлимининг таркиб 
топишида муҳим омил бўлиши билан бирга, республиканинг табиий 
бойликларидан бири ҳисобланади ва Ўзбекистонда қимматли 
иссиқсевар ўсимликларни етиштиришга имкон беради. Қуѐш 

---

75 
радиациясидан саноатда, маиший хизматда, тиббиѐтда ҳам кенг 
фойдаланилади.