Ўзбекистон табиий

Таянч термин ва тушунчалар:
транспирация, орографик 
амплитуда, термик депрессия, циклон, атмосфера, тропик, мўътадил,
арктика, ҳаво массалари, антициклон,
микроиқлим, иқлимшунос, 
метеорологик, манфий кўрсатгич, суткалик ҳарорат, суткалик ўртача 
ҳарорат, вегитацияли қиш, ҳавонинг намлиги, сув миқдори, нисбий 
намлик, ѐғин, метеостанция, шамол, термик депрессия, фѐн, гармсел, 
«Бекобод», ,«Афғон» «Ҳовос», «Қўқон» шамоли, Воейков эффекти,
қурғоқчил, барқарор мутлоқ минимум, субэкстремал, экстремал 
ҳарорат, физиологик, патологик, иқлимнинг ўзгариши, тебраниш, 
муддатли (даврий) ўзгариш, сунъий ѐғдириш, «қуруқ муз», кукун, 
озон қатлами, ультра бинафша радиация, иситгич восита.
Географик номлар:
Шарқий Сибир, Амударѐ-Шимолий 
Қизилқум, Марказий Осиѐ. 
 
 
Сайѐҳ олимлар:
А.И.Воейков. 
 
Савол ва топшириқлар: 
 
1.
Ер юзаси ҳолатининг Ўзбекистон иқлими шаклланишидаги 
роли нимадан иборат? 
2.
 
Атмосфера циркуляциясининг Ўзбекистон иқлимининг 
таркиб топишидаги ролига қиўқача таъриф беринг. 
3. Жой рельефининг иқлимга таъсири ҳақида шималар 
билаисиз (Ўзбекистон мисолида)? 

---

91 
4. 
Иқлим 
элементларининг 
ҳудудий 
ва 
мавсумий 
тақсимланиши ҳақида гапириб беринг. 
5. Ўзбекистонда ҳавонинг намлиги қандай? 
6. Ўзбекистон ҳудудида асосий ѐғинлар ва шамолларга тавсиф 
беринг.
7. Ўзбекистон йил фаслларига тавсиф беринг. 
8. Иқлимнинг ўзгариши ва тебраниши қандай таъсир 
оқибатида рўй беради?
 
ЎЗБЕКИСТОН СУВЛАРИ 
 
9.(
 гидрологик Харита
 
Ўзбекистоннинг иқлими ғоят қуруқ бўлишига қарамасдан 
унинг ҳудудида дарѐ ва кўллар анча кўп. Лекин улар 
республикамизда нотекис жойлашган. Текислик қисмида оқар сувлар 
жуда кам. Тоғларида эса серирмоқ дарѐлар, катта-кичик сой ва 
жилғалар жуда ҳам кўп. Тоғлардан оқиб тушган дарѐлар текисликка 
келиши билан асосан экин далаларини суғоришга сарф бўлади, 
қисман буғланади, ер остига сизиб кетади ва шундай қилиб, суви 
аста-секин камайиб қолади. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон 
дарѐларининг кўпчилиги маълум бир сув ҳавзасига қуйилмасдан 
тугаб қолади.
Ўзбекистоннинг 
тоғларини 
ўраб 
турган 
тоғ 
олди 
текисликларида ҳам гидрографик тармоқлар кўп, лекин уларнинг 
кўпчилиги бош дарѐлар ва уларнинг ирмоқларидан сув олиб теварак-
атрофдаги ерларни суғориш учун тарқатиб берувчи каналлар ва 
ариқлардан иборат. Бинобарин, Ўзбекистон тоғлари ѐғин суви 
йиғиладиган асосий жой бўлса, текисликлар сув сарф бўладиган ва 
буғланадиган ҳудудлардир. Оқим доимий оқар сувлардан, вақтинча 
оқар сувлар ва қорасувлардан ташкил топган.
Ўзбекистонда кўллар ҳам нотекис тақсимланган. Кўлларнинг 
кўпчилиги текисликларда, асосан Амударѐ, Сирдарѐ, Зарафшон 
водийларида ва дельталарида, воҳаларнинг чеккаларида жойлашган. 
Катта майдонни эгаллаган чўлларда эса табиий кўллар жуда кам. 
Улар дарѐларнинг қайирларида сақланиб қолган. Тоғлик қисмида 

---

92 
кўллар 2000-3000 м баландликда, айниқса 3000 м дан юқорида энг кўп 
учрайди.
Ўзбекистон тоғларидаги музликлар ҳам ҳудудда нотекис 
тақсимланган. Музликлар Писком, Ҳисор тоғ тизмаларининг ғарбий, 
жануби-ғарбий ѐнбағирларининг 3500 метрдан баланд қисмларида 
кўпроқ учрайди.
Республикамизда 
дарѐ 
ва 
кўлларнинг 
нотекис 
тақсимланганлигига асосий сабаб Ўзбекистон ҳудудининг иқлимий, 
гидрологик ва орографик хусусиятларидир. Республика майдонининг 
20 % га яқинига йил давомида 80-200 мм, қолган 80 % ига эса 200-300 
мм ва ундан кўп ѐғин тушади. Ёғиннинг асосий қисми қиш ва баҳор 
ойларига тўғри келади. Ёзда ѐғингарчилик жуда кам бўлади.
Ўзбекистоннинг текислик қисмида Қуѐш радиациясининг катта 
бўлиши, ҳавонинг қуруқ ва иссиқ келиши, ѐғиннинг оз ѐғиши, 
қорнинг камлиги ва узоқ турмаслиги, ер юзаси нишоблиининг 
камлиги ҳамда қумоқ, қум жиснларининг кенг тарқалгани оқимлар, 
айниқса оқар сувлар ҳосил бўлишига имкон яратмайди. Шунинг учун 
Ўзбекистоннинг текислик қисмида доимий оқар сувлар ҳосил 
бўлмайди. Фақатгина гил кенг тарқалган ва тақирли ерларда қаттиқ 
жала ѐғганда, қор бирдан эриганда вақтинча оқар сувлар вужудга 
келади.
Вақтинча оқар сувлар ва қуриб қоладиган сойлар 
Ўзбекистоннинг тоғ олди минтақасида ва тоғ этакларида ҳам кўп.
 
Ўзбекистоннинг жануби-шарқида жойлашган тоғлик қисми 
иқлимига рельеф, биринчи навбатда мутлақ баландлик жуда катта 
таъсир кўрсатади. Юқорига кўтарилган сари ѐғин миқдори ҳам 
ортади, ҳаво совуқроқ келади, қалинроқ қор қоплами ҳосил бўлиб, 
узоқроқ туради, намнинг буғланиши ва ерга шимилиши кам бўлади. 
Шунга кўра тоғлар муҳим иқлимий-гидрологик омил бўлиб, улар 
намликни тўплаб беради. Бу билан тоғлар оқар сувлар ҳамда ер ости 
сувларининг ҳосил бўлишига қулай шароит яратади. Шунинг учун 
Ўзбекистон тоғларида дарѐлар кўп. 
Ўзбекистон тоғлари Ўрта Осиѐдаги оқим вужудга келадиган 
тоғли ҳудуднинг бир қисми ҳисобланади. Аммо республика 
ҳудудидаги тоғларда Ўзбекистон ер усти сувларининг фақат оз қисми 
вужудга келади. Республикамиздаги кўп дарѐларнинг бош қисми 
Тожикистон ва Қирғизистондаги доимий қор ҳамда музликлар кўп 
бўлган баланд тоғларда жойлашган. 

---

93 
Ўзбекистонда фойдаланиладиган дарѐ сувларининг фақат 10 
%и (10 км
3
атрофида) республика ҳудудида вужудга келади, қолган 90 
%и, яъни 89 км
3
сув манбаи мамлакатдан ташқарида жойлашган. 
Бевосита Ўзбекистон ҳудудида вужудга келадиган дарѐ оқими 
Амударѐ ҳавзаси умумий оқимининг 6 % ини, Сирдарѐ ҳавзаси 
оқимининг 15 % ини ташкил қилади. 
Ўзбекистон ҳудуди гидрографик жиҳатидан очиқ денгиз ва 
океанлар билан бевосита боғланмаган берк ҳавзадан иборат. 
Ўзбекистон дарѐлари дунѐ океанига табиий боғланмаган Орол 
ҳавзасига киради.