Ўзбекистон ресубликаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

6-Расм. Ўз-ўзини бошқариш таълимида ўқув ҳаракатларининг юриш тахмини

Ҳаракат мақсади (ҲМ) t					Талабалар ҳаракати бир мақсадга қаратилмаган. Унинг сабаблари қуйидагича: талабалар қидириш жараёнида бўлади; мўлжал қилиш қобилияти йўқ/ ахборот берилмаган; қабул қилиш қийин бўлган шароитлар; -ҳаракат мақсадига нисбатан бошланғич шароитлар ноаниқ ва ўзгарувчан.
(ҲМ) ............... t					Ҳаракатлар ҳаракат мақсадига яқинлашади. Қоида бўйича, бу тўғри чизиқли ўтмайди, лекин тортилиш нуқтаси шаклида намоён бўлиши мумкин. Кейин талаба ҳаракатни эгаллайди. У жараёнга айланади.
(ҲМ) ...................... t						Ҳаракатланиши оддий чегаравий циклга тўғри келади. Ҳаракатлар бир маромда ва бошқа шароитларга ўтказса ҳам бўлади.
(ҲМ) ...................... t						Ҳаракатлар шаклий жиҳатдан кайтма алоқали концентрик айлана шаклида бўлади. Ҳаракатлар юришида мўлжал доимий қайтма алоқа орқали олинади. Бу талабаларни ҳаракат мақсадига олиб боради. Ҳаракат натижаси – бу ҳаракат турғунлиги ва 2 дан 3 га ўтишдир.

Келтирилган қисқа изоҳли ҳулқ чизиқлари – бу назарий моделлар, конструкциялар. Булар албатта аниқ тажрибавий асослашни талаб қилади. Бу эса бажарилгани йўқ.

Ўз - ўзини бошқариш таълимида 4-та ҳулқий чизиқлари амалий ҳаракатларда қўлланилади. Ўз-ўзини бошқариш таълимида 1дан 4гача бўлган ҳаракат усулларини ажратиб бўлмаслигини айтиб ўтиш керак. Таълим олувчи учун ҳаракатларнинг ҳар бир усули ўз хусусиятига эга. Ҳаракатларни аниқ бир усул билан бажаришда ҳал қилувчи бўлиб, бир томондан яратилган шароитлар, қайтма алоқа тури бўлса, иккинчи томондан ҳаракатларни бажаришга таъсир қилувчи шароитлар ҳисобланади. Юқоридагиларни мустаҳкамлаш учун яна бир марта 4-расмдаги тасвирга қараймиз.
Биз шу масалага оралиқ якун келтирмоқчи эдик:
Ўз - ўзини бошқариш ҳаракатларининг 4-та тури бор. Динамик мураккаб тизимда ҳам ҳаракатлар шу 4- та тури бўйича кечади.
Ҳаракат усуллари ўқитувчи учун талабаларнинг ўқув ҳаракатларини тушунтиришда намуна сифатида хизмат қилади. Тажрибавий моделларини ўрганиб чиқиб ҳар хил йўналишдаги касб гуруҳларида ўз-ўзини бошқариш таълимидан узоқлашганимиз аниқ бўлиши керак. Кўпчилик ҳолларда ўз - ўзини бошқариш таълимини ташкил қилишнинг ечим вариантлари йўналтирувчи матн методи сифатида берилади. Лекин, йўналтирувчи матн методи тузилмалари билан ишлаш ўз - ўзини бошқариш таълими эмас, балки тескарисига бировларнинг бошқаруви орқали амалга ошадиган методдир. Бунда йўналтирувчи саволлар ёрдамида, матн тузилмаси орқали бошқарилади.
Натижада ўқитувчининг барча ташкилий ҳаракатлари, ички бошқаришлари беҳуда бўлиб, дарс жараёни ўз-ўзини бошқариш таълими ҳисобланадими?
Биз барибир, дарс жараёнида ўз-ўзини бошқариш таълими мавжуд деб ҳисоблаймиз. Бу ерда муаммо фaқат ўқитувчи хоҳишида ёки мажбурлигида бўлиши мумкин. Бу «тўлдирувчи ҳаракатлар» тушунчасини киритган маҳалда тушунарли бўлиши керак.
Ҳар қандай эволюция, инсон шахсининг ривожланишида ўз-ўзини ташкил қилиш тамойилининг сабабчиси ҳисобланади. Инсоннинг асосий ривожланиш жараёни тўғри чизиқли эмас, қандайдир миқдорда нодетерминистик таърифга эга. Инсон шу тизимда гиперцикллар ёрдамида ҳаракатланади. Биз маълум шарт – шароитларга ва қайтма ҳаракатга эга бўлган «табиий» ҳаракатларни биз «ўз - ўзини бошқарувчи» деб атаган бўлардик.
Дарслар, ўқитишлар албатта фaқатгина ҳаракатларнинг ўз - ўзини бошқариши ёрдамида шаклланмаслигини айтиб ўтиш керак. Ўтказилган тажрибалар шуни кўрсатдики, талабалар ҳаракати доимий равишда ўқитувчининг «диққат марказида» туриши, лекин талабалар ҳаракатидаги талаба ва реал шахсий динамика орасидаги боғлиқликга кам эътибор қаратилади.