Ўзбекистон ресубликаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Маълумотлар базаси. Маълумотлар базаси деганда, компьютер техникасини қўллаш билан, ахборотни киритиш, тизимлаштириш, сақлаш ва чиқариб бериш технологияси тушунилади. Маълумотлар базаси ахборот массиви таркибига турли статистик, матнли, график ва иллюстратив ахборотни чегараланмаган ҳажмда, албатта, уни формализация (ушбу тизим учун маълум бир характерда бўлган шаклда-форматда компьютерга тақдим этиш, киритиш ва чиқариш) ҳолда киритиш мумкин. Аньанавий қайта ишланадиган, бир қатор ахборотлар учун, уни тақдим қилишни стандарт форматлари мавжуд, масалан: библиография, статистик маълумотлар, рефератлар, обзор ва б.
Маълумотлар базасида ахборотни тизимлаштириш ва излаш учта асосий усул билан бажарилади.
Иерархик маълумотлар базаси, таснифловчи асос сифатида каталоглар ва рубрикаторларни қўллайди, яъни иерархик типдаги ахборотли – изловчи тиллар.
Амалга оширувчи маълумотлар базасида ахборотнинг ҳар бирига маълум бир (муаллиф, муҳим сўзлар, ҳудуд, ахборот класи, тезаурус дескриптори ва ҳ.к. берилади ва уни излаш, уларнинг бирортаси ёки ҳар қандай комбинацияси орқали бажарилади.
Статистик маълумотлар базаси. Икки ўлчамли (кам ҳолларда – уч ўлчамли) матрица ёрдамида ташкил қилинган сонли ахборот билан операцияларни ўтказади, шу туфайли, изланаётган ахборот тизимига уни координатлари киритиш йўли билан топилади. Статистик маълумотлар базаси, кўпроқ электрон жадваллар номи остида маълум.
Таркибида матнли – график ахборотлари бўлган маълумотлар базасини яратиш амалиётида, уни тизимлаштириш кўпинча гибрид кўринишида амалга оширилади.
Маълумотлар базаси, ўқитиш пайтида, таълим берувчи ва таълим олувчиларга дарслик ҳамда қўлланмалар таркибига кирмай қолган зарур ахборотни тезкор тақдим этиш учун бевосита дидактик жараён сифатида ва ахборотни эркин танлаш режимида (сервисли режим) фойдаланувчининг ўзи ишлатади.
Билимлар базаси. Билимлар базаси ахборот тизими кўринишида бўлиб, таркибида ушбу мавзу бўйича қўшимчани истисно қилмайдиган берк ҳажмдаги ахборот мавжуд. Ушбу ахборот шундай структуралаштирилганки, унинг ҳар бир элементи, уларнинг умумий тўпламидаги, у билан мантиқан боғлиқ бўлган бошқа элементлардан келтирилган далилга эга. Ушбу билимлар базасида бўлмаган элементларга ҳавола қилишга йўл қўйилмайди. Билимлар базасида ахборотни бундай ташкил қилиш, таълим олувчига, уни ўрганиш пайтида ушбу моментда унга маъқул бўлган мантиқ асосида ўрганиш имконини беради, чунки у, ўз хоҳишига биноан, ахборотни ўрганиш пайтида уни осон қайта структуралаштириши мумкин. Билимлар базасини бирламчи библиографик аналоги энциклопедия ва луғатлар ҳисобланиб, уларнинг мақолаларида ушбу нашрларнинг бошқа мақолаларига ҳаволалари мавжуд. Билимлар базасини амалга оширувчи дастурли маҳсулотлар HIPERMEDIA классига мансуб, чунки улар, фойдаланувчи томонидан ахборот билан танишув мантиқини нафақат эркин танлашни амалга ошириш, балки матнли графикли ахборотни овоз, видео ва кинофрагментлар, мультипликация бирлаштириш имкониятини ҳам беради. Бундай режимда ишлаш қобилиятига эга компьютер дастури, МУЛЬТМЕДИА интеграл атамаси билан бирлаштирилади (кўп вариантли муҳит).
Multimedia аппаратли воситалар, билимлар базаси билан бир қаторда, ўқув жараёнида компьютерли иммитацияларни, микро-дунёларни ва уларнинг базасини таълим олувчиларда алоҳида қизиқиш чақирувчи дидактик ва ривожлантирувчи ўйинларни яратиш ҳамда қўллаш имконини беради.
Таълим олувчининг билим даражасини компьютерли тестлаш ва уни руҳий - жисмоний ривожланиш параметрларини ташхис қилиш, тармоқли баҳолаш муолажаларини амалга оширувчи ҳамда маълум бир аниқлик даражасида натижаларни берувчи экспертли тизим- тизимостиларни қўллаш билан тўлдирилади. Ушбу дастурли воситалар ўқув мақсадлари ва ҳолатларига боғлиқ ҳолда қўлланилади: биринчи ҳолатда, таълим олувчи эхтиёжларини чуқурроқ тушуниш зарур бўлса, бошқа ҳолатда – предметли соҳада билимларни таҳлил қилиш муҳим, учинчи ҳолатда – таълимнинг психологик тамойилларини ҳисобга олиш асосий ролни ўйнаши мумкин.
Компьютерда ахборотни тақдим қилишнинг бой имкониятлари таълим мазмунини, унга интеграцияланган курсларни, фаннинг тарихи ва методологияси билан танишишни, буюк инсонларнинг ижодий лабораторияларини, фаннинг, техниканинг, маданиятнинг ва жамоат онгининг жаҳондаги даражаси қўшилганда ўзгартириш ҳамда чексиз бойитиш имконини беради.
Жараёнли хусусиятлари:
Компьютерли ўқитиш воситаларини интерфаол деб аташади: улар, таълим олувчилар ва таълим берувчилар ҳаракатига «жавоб бериш», улар билан диалог олиб боришга «киришиш» қобилиятига эга. Айнан шу, компьютерли ўқитиш усулининг асосий хусусиятини ташкил қилади.
Компьютер, ўқув жараёнининг барча босқичларида қўлланилиши мумкин: янги материални тушунтириш (киришда), мустаҳкамлаш, такрорлаш, БМК назорат қилиш пайтида. Бунда, у, таълим олувчи учун турли функцияларни бажаради: ўргатувчи, ишчи инструментини, ўқитиш объектини, ҳамкорлик қилувчи жамоани, дам олиш (ўйин) муҳитини.
Компьютернинг таълим берувчи функцияларига қуйидагилар киради:

• 
  ўқув ахборотининг манбаи (таълим берувчи ва китобни қисман ёки тўлиқ ўрнини босувчи);
  
• 
  кўргазмали қурол (сифат жиҳатдан янги даражада мультимедиа ва телекоммуникацияларнинг имкониятлари билан);
  
• 
  индивидуал ахборотни бўшлиғи;
  
• 
  тренажёрлар;
  
• 
  ташхис ва назорат воситаси.
  

Компьютер, ишчи инструмент функциясида қуйидаги сифатларда чиқди:

• 
  матнларни тайёрлаш воситаси, уларни сақлаш;
  
• 
  матнли таҳрирчи;
  
• 
  графани қурувчи, график таҳрирчи;
  
• 
  чексиз имкониятга эга ҳисоблаш машинаси (натижаларни турли кўринишда тузиш билан);
  
• 
  моделлаштириш воситаси.
  

Ўқитиш объекти функциясини компьютер қуйидаги пайтларда бажаради:

• 
  дастурлаштиришда, компьютерни белгиланган жараёнларга ўргатишда;
  
• 
  турли ахборот муҳитларини қўллашда.
  

Ҳамкорлик қилувчи жамоа компьютер томонидан кенг доирадаги аудитория (компьютер тармоқлари) билан коммуникациянинг, internet га телекоммуникациянинг оқибати сифатида қайта тикланади.
Дам олиш муҳити қуйидагилар ёрдамида ташкил қилинади:

• 
  ўйин дастурлари;
  
• 
  тармоқ бўйича компьютер ўйинлари;
  
• 
  компьютерли видео.
  

Компьютер технологиясида таълим берувчининг иши қуйидаги функцияларни бажаради:

• 
  синф ва умумий предмет даражасида ўқув жараёнини ташкил қилишни (ўқув жараёнининг графиги, ташқи ташхис, якуний назорат);
  
• 
  синф ичидаги фаоллаштириш ва координациялаштиришни, ишчи жойларини тақсимлаш, йўриқлаш, йўриқлар бериш, синф ичидаги тармоқни бошқариш ва ҳоказони ташкил қилишни;
  
• 
  таълим олувчилар устидан индивидуал кузатишни, индивидуал ёрдамни, бола билан индивидуал «инсоний» контакт қилишни. Компьютер ёрдамида, визуал ва эшитиш образларини индивидуал ўқитишнинг идеал ваиантларига эришилади.
  
• 
  ахборотнинг муҳим компонентларини ўқув ва намойиш асбоб-ускуналарининг ҳар хил турлари, дастурли воситалар ва тизимлар, ўқув - кўргазмали қуроллар ва ҳ.к.) тайёрлаш, уларни маълум бир ўқув курсининг предметли мазмуни билан алоқасини.
  

Таълимни ахборотлаштириш таълим берувчи ва таълим олувчидан компьютер саводхонликни талаб қилади, уни компьютер технологияси мазмунининг алоҳида аҳамиятга эга қисми сифатида кўриб чиқиш мумкин. Компьютерли технология мазмунининг структурасига (компьютер саводхонликка) қуйидагилар киради:

• 
  информатик ва ҳисоблаш техникасининг асосий тушунчаларини билиш;
  
• 
  компьютер техникасининг принципиал тузилишини ва функционал имкониятларини билиш;
  
• 
  замонавий операцион тизимлар ва уларнинг асосий командаларини эгаллашни билиш;
  
• 
  замонавий дастурли қобиқ ва умумий қўлланувчи операцион воситаларни (Norton commander, Windows, уларнинг кенгайишларини) билиш ва уларнинг функцияларини эгаллаш;
  
• 
  ҳеч бўлмаса битта матнли таҳрирни эгаллаш;
  
• 
  алгоритмлар, тиллар ва дастурлаш пакетлари тўғрисида бирламчи тушунчага эга бўлиш;
  
• 
  таълим олувчининг, утилитар аҳамиятга эга амалий дастурларни фан ва маданият билан бирга қўллашни бирламчи тажрибасини умумжаҳон компьютер тармоғи бўлмиш – Internet тақдим этади:
  
• 
  жаҳоннинг барча ҳудудларидаги тенгдошлари билан ёзишмалар орқали гаплашишни;
  
• 
  дунёдаги барча банклар, музейлар, расадхоналардан илмий ва маданий ахборотни жалб қилишни;
  
• 
  халқаро серверлар орқали интерфаол мулоқот қилиш, ҳодисаларни кузатиш.
  

Компьютерли технологиялар билан бирга, аудиовизуал ўқитиш технологиялари ҳамда функция қилиб, уларда таълим олувчиларнинг билиш фаолиятини бошқаришнинг кўпроқ қисми махсус ишлаб чиқилган аудиовизуал ўқув материаллари ёрдамида амалга оширилади.
Ўтказилган тажрибалар шуни кўрсатадики, таълим жараёнига компьютер технологияларини қўллаш ўқитиш даврини кўчайтиради. Таълим олувчиларни фаоллаштиради, секин ўзлаштирувчи талабаларнинг қўшимча шуғулланишлари учун имконият яратади. Таълим олувчилар доимо ўзларининг билимларини баҳолаши учун имконият яратилади. Шуни таъкидлаш жоизки, муваффақиятли таълим тизими юксак малакали ва педагогик маҳоратга эга илғор ўқитувчилардан бошланади. Компьютердан ўқитиш технологиясида ўқитувчи таълим жараёнида марказий фигура ҳисобланади. Компьютер ўқитувчи ўрнини боса олмайди, фақат унга қўшимча дидактик восита бўлиб хизмат қилади.