Ўзбекистон Республикасининг «Ҳуқуқбузарликлар профилактикаси тўғрисида»

44-модда. Ҳуқуқбузарликларнинг виктимологик профилактикаси чора-тадбирлари
Ҳуқуқбузарликларнинг виктимологик профилактикаси чора-тадбирлари қуйидагилардан иборат:
ҳуқуқбузарликлардан жабрланувчиларга нисбатан шахснинг индивидуал ва ижтимоий-психологик хусусиятлари ҳисобга олинган ҳолда профилактика тадбирларини ўтказиш;
аҳолига, шу жумладан ҳуқуқбузарликлардан жабрланувчиларга шахслар ўртасидаги низоларни ҳал этиш усулларини ўргатиш;
ҳуқуқбузарликлардан жабрланувчиларни аниқлаш ва ҳимоя қилиш бўйича чора-тадбирларни кўриш;
ҳуқуқбузарликлардан жабрланувчиларга ёрдам кўрсатувчи ихтисослаштирилган муассасаларни ташкил этиш;
ҳуқуқбузарликдан жабрланувчининг жисмоний ва психологик хавфсизлигини таъминлашга қаратилган махсус комплекс чора-тадбирларни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш, уни қонунда назарда тутилган ўзини ўзи мудофаа қилиш усуллари ва воситалари тўғрисида хабардор қилиш;
ғайриижтимоий хулқ-атвор нисбатан тез-тез кузатиладиган ёки ҳуқуқбузарликлар тез-тез содир бўлиб турадиган жойларни (ҳудудларни) мунтазам равишда назорат қилиш;
ҳужум қилинган тақдирда зарурий мудофаа ва охирги зарурат ҳақидаги маълумотларни кенг тарқатиш йўли билан аҳолига ҳуқуқий тарбия ва таълим бериш;
ғайриижтимоий хулқ-атвор, тайёрланаётган, содир этилаётган ёки содир этилган ҳуқуқбузарликлар тўғрисида ахборот олиш мақсадида ҳуқуқбузарликлар профилактикасини бевосита амалга оширувчи орган ёки муассаса ҳузурида ишонч, тезкор алоқа телефонларини, қутқарув хизматларини ташкил этиш;
профилактика дастурлари ва тадбирлари лойиҳаларининг оммавий муҳокамаларини ташкил этиш, уларни амалга ошириш жараёнида муаммолар ва камчиликларни аниқлаш ҳамда бартараф этиш мақсадида жаҳон Интернет ахборот тармоғида веб-сайтлар, блоглар, чатлар ташкил қилиш;
ҳуқуқбузарликлар профилактикасининг замонавий усуллари тўғрисида электрон адабиётларни тарқатиш.
Ҳуқуқбузарликларнинг виктимологик профилактикаси қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа чора-тадбирларни ҳам ўз ичига олиши мумкин.

Ш А Р Ҳ

1. Маъмурий ҳуқуқбузарликларни кўриб чиқиш ваколатига эга бўлган мансабдор шахс маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишни кўриб чиқиш чоғида, шунингдек суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суд жиноят ишларини юритиш жараёнида жабрланувчининг шахсини, ҳуқуқбузарлик содир этилишидаги ўрни ва ролини, жабрланишнинг сабаби ва унга имкон берган шарт-шароитларни аниқлайди ҳамда бартараф этиш чора-тадбирларини ишлаб чиқади.

2. Аҳолининг барча қатламига, хусусан ҳуқуқбузарликлардан жабрланишга мойил бўлган, яъни виктимлиги юқори бўлган шахсларга, шунингдек ҳуқуқбузарликлардан жабрланган шахсларга ҳуқуқбузарликлар профилактикасини бевосита амалга оширувчи субъектлар томонидан шахслар ўртасида юзага келадиган турли хил низоларни ҳал этиш усуллари ўргатилади. Бу усуллар қуйидагича бўлиши мумкин: низо томонлар ўртасида узр сўраш, етказилган зарарни қоплаш орқали ўзаро ҳал этилиши ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органи ҳузуридаги яраштириш комиссиясида кўриб чиқилиши, ички ишлар органлари, прокуратура ёхуд суд органларига мурожаат қилиш каби усуллар билан ҳал этилиши мумкин. Бу борада ҳуқуқбузарликлар профилактикасини бевосита амалга оширувчи субъектлар низоларни ҳал этиш усулларининг моҳияти, мазмуни ҳамда қонуний тартибларини тушунтиришлари талаб этилади.
3. Ҳуқуқбузарликлар профилактикасини бевосита амалга оширувчи ҳамда унда иштирок этувчи субъектлар хизмат фаолияти давомида ҳуқуқбузарликлардан жабрланишга мойил бўлган, яъни виктимлиги юқори бўлган шахсларни, шунингдек ҳуқуқбузарликлардан жабрланган шахсларни аниқлашлари ҳамда уларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш чораларини кўришлари лозим. Бу борада айниқса ҳуқуқбузарликлар профилактикасини бевосита амалга оширувчи орган ва муассасалар масъул ҳисобланадилар.
4. Ҳуқуқбузарликлардан жабрланувчиларга амалдаги қонун ҳужжатлари талаблари асосида ёрдам кўрсатилади.
Ҳуқуқбузарликлардан жабрланувчиларга ёрдам кўрсатиш «Ҳуқуқбузарликлардан жабрланувчиларга ёрдам кўрсатувчи ихтисослаштирилган муассасалар» томонидан амалга оширилади. Мазкур ихтисослаштирилган муассасалар ўзининг Низомига эга ва тегишли тартибда рўйхатдан ўтган бўлиши талаб этилади.
«Ҳуқуқбузарликлардан жабрланувчиларга ёрдам кўрсатувчи ихтисослаштирилган муассасалар» ҳуқуқбузарликлардан жабрланувчиларга маълум бир (ҳуқуқий ёки ижтимоий каби) ёки бир неча (ҳуқуқий, ижтимоий, психологик, тиббий, педогогик ва бошқа) турда ёрдам кўрсатишга ихтисослашган бўлиши мумкин.
Ҳуқуқбузарликлардан жабрланувчиларга ёрдам кўрсатувчи ихтисослаштирилган муассасалар қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда ташкил этилади ва юридик шахс мақомига эга бўладилар.
5. Ўзига ёки яқин қариндошларига зўрлик ишлатиш билан қўрқитиб ёхуд зўрлик ишлатиш билан ҳуқуқбузарлик (босқинчилик, безорилик, талончилик, номусга тегиш ёки жинсий эҳтиёжни ғайритабиий усулда қондириш каби) содир этилаётган вақтда ҳуқуқбузарликдан жабрланувчининг жисмоний ва психологик хавфсизлигини таъминлашга йўналтирилган махсус комплекс чора-тадбирлар ишлаб чиқилади. Чора-тадбирларнинг махсус эканлиги айнан муайян кўринишдаги таҳдид юзага келганда қўлланилиши билан боғлиқ бўлса, унинг комплекс эканлиги ҳуқуқбузарликдан жабрланувчининг ҳам жисмоний, ҳам психологик ва бошқа турдаги хавфсизлигини таъминлашга йўналтирилган тезкор, тактик ва процессуал ҳаракатлар мажмуини қамраб олиниши ҳамда бир нечта тоифадаги ҳуқуқбузарликлар профилактикаси субъектлари жалб этилиши мумкинлиги кабилар билан белгиланади.
Мазкур чора-тадбирлар ҳуқуқбузарликлар профилактикасини бевосита амалга оширувчи орган ва муассасалар томонидан муайян ҳуқуқий асос ва белгиланган тартибда ишлаб чиқилади ва амалга оширилади.
Ҳуқуқбузарликдан жабрланувчининг жисмоний ва психологик хавфсизлигини таъминлашга йўналтирилган махсус комплекс чора-тадбирларни ишлаб чиқиш деганда, тадбирлар режаси, куч ва воситалар тақсимоти, ҳаракатланиш кетма-кетлиги каби масалаларнинг норматив ҳуқуқий-ҳужжатлар асосида белгиланиши ва тасдиқланиши назарда тутилади. Бу каби чора-тадбирларнинг амалга оширилиши деганда эса, уларни қайси вақтларда, қандай асосларга кўра, қайси тартибда амалга оширилиши кабилар тушунилади.
6. Ғайриижтимоий хулқ-атвор нисбатан тез-тез кузатиладиган ёки ҳуқуқбузарликлар тез-тез содир бўлиб турадиган жойларни (ҳудудларни) мунтазам равишда назорат қилиш асосан ички ишлар идораларининг йўл-патруль хизмати, пост-патруль хизмати, профилактика инспекторлари ёки ички ишлар органларининг таянч пунктига жалб этилган ёрдамчи кучлари томонидан амалга оширилади. Бундан ташқари, бу каби жойларнинг назорати кузатув камералари ёрдамида ҳам амалга оширилиши мумкин. Мазкур назоратларнинг тури, шакли ва тартиби мавжуд қонун ва қонуности ҳужжатлар билан белгиланади.
7. Аксарият ҳолларда ҳужум ёки зўравонликка учраган шахслар ўзини ўзи ҳимоя қилиш мақсадида зарурий мудофаадан фойдаланиб, ҳужум қилган ёки зўравонликни амалга оширган шахсга ёхуд охирги зарурат сифатида учинчи бир шахсга зарар етказиши кузатилади. Бундай ҳоллардаги зарурий мудофаа ва охирги зарурат доираси (чегараси) Ўзбекистон Республикасининг Жиноят ва Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекслар билан белгиланади. Борди-ю, зарурий мудофаа ва охирги зарурат ҳолатларида қонунчилик билан белгиланган чегарадан четга чиқилса, у ҳолда маъмурий ёки жиноий жавобгарлик юзага келади.
Мавжуд қонунчилик фуқароларга қонун доирасида ўз ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, керак бўлган ҳолатларда еса тажовузчига зарар етказиб ҳимояланиш ҳуқуқини беради. Зарар етказиб ҳимояланиш ҳуқуқини фуқароларга бериш Ўзбекистон Республикаси қонунларига мувофиқ амалга оширилади, жумладан Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг
27-моддасида «Ҳар ким ўз шаъни ва обрўсига қилинган тажовузлардан, шахсий ҳаётига аралашишдан ҳимояланиш ва турар жойи дахлсизлиги ҳуқуқига эга», ‒ деб белгилаб қўйилган.
Давлат фуқароларнинг тажовузчига зарар етказиб ҳимояланиш ҳуқуқларини жиноят ҳамда маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги қонунлари билан кафолатлайди ва бу ҳуқуқ зарурий мудофаа институти сифатида мустаҳкамлаб қўйилган.
Зарурий мудофаа ҳолатида содир етилган, яъни мудофааланувчи ёхуд бошқа кишининг шахси ёки ҳуқуқларини, жамият ёки давлат манфаатларини қонунга хилоф тажовузлардан тажовузчига зарар етказган ҳолда ҳимоя қилиш чоғида қилинган ҳаракат, агар зарурий мудофаа чегарасидан четга чиқмаган бўлса, жиноят деб топилмайди (ЖК 37-м. 1-қ.).