Збекистон республикаси

19-модда. Ер участкаларига мерос қилиб
қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқи


Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари:
деҳқон хўжалиги юритиш учун;
якка тартибда уй-жой қуриш ва уй-жойни ободонлаштириш учун;
жамоа боғдорчилиги ва узумчилиги юритиш учун мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилишга ер участкаси олиш ҳуқуқига эгадирлар.
Ер участкасига мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқи қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа ҳолларда ҳам берилиши мумкин.
Фуқароларнинг ер участкаларига мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқи Ер участкасига мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқини берувчи давлат ҳужжати билан тасдиқланади.
Ер участкасига мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқини берувчи давлат ҳужжатининг шакли, уни рўйхатга олиш ва бундай ҳужжатни бериш тартиби қонун ҳужжатлари билан белгиланади.

Шарҳланаётган моддада ердан мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқи асосида фойдаланувчи субъектлар ҳамда ушбу ерлардан фойдаланиш мақсадлари белгиланган.

Ўзбекистон Республикаси Ер Кодексининг 17-моддасида кўрсатилишича, жисмоний шахслар мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқи асосида ер участкаларига эга бўлишлари мумкин.
Ер участкасига мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқининг асосий хусусияти ер участкасининг умрбод эгалик учун берилиши, авлоддан-авлодга қонуний мерос орқали ўтиш, уй-жойга, чарбоғга мулк ҳуқуқи асосида эга бўлиш оқибатида келиб чиқиш кабиларда кўринади. Ушбу ҳуқуқнинг характерли хусусияти унинг фақат жисмоний шахсларга, яъни Ўзбекистон Республикаси фуқароларига тегишли бўлишидадир.
Бу ҳуқуқ Ўзбекистон Республикасининг Ер кодекси, "Қишлоқ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжалиги) тўғрисида"ги, "Деҳқон хўжалиги тўғрисида"ги қонунлари ва бошқа меъёрий ҳужжатларда ўзининг ҳуқуқий асосларини топган.
Ер участкасига мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқи деганда, деҳқон хўжалиги юритиш, якка тартибда уй-жой қуриш, жамоа боғдорчилиги ва узумчилиги юритиш учун бериладиган ер участкаларидан фойдаланиш бўйича муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқий қоидалар йиғиндиси тушунилади. Бу ер участкалари қонуний мерос ҳуқуқи асосида ворисларга ўтади. Ер участкаларига мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқи Ўзбекистон Республикаси фуқароларига деҳқон хўжалиги юритиш, уй-жой қуриш, жамоа боғдорчилиги билан шуғулланиш мақсадларида 0,04 га дан то 0,35 га гача суғориладиган ерларда, 0,50 га лалми ерларда, чўл зоналарида эса 1,0 га гача берилади.
Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 19-моддасига кўра, фуқароларга ер участкалари мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқи деҳқон хўжалиги юритиш, якка тартибда уй-жой қуриш ва уй-жойни ободонлаштириш, жамоа боғдорчилиги ва узумчилиги юритиш учун берилади. Фуқароларнинг ер участкаларига мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқи Ер участкасига мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқини берувчи давлат ҳужжати билан тасдиқланади.
Уй-жойга, чорбоғга бўлган мулк ҳуқуқи сотиб олиш, ҳадя ёки мерос бўйича ўтганда ана шу иморатларга мулк ҳуқуқи билан бирга мазкур иморатлар жойлашган барча ер участкасига эгалик қилиш ва ундан фойдаланиш ҳуқуқи ҳам ўтади. Бу ҳолат ваколатли органлар томонидан ер участкасига мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқини берувчи давлат ҳужжатини топшириш йўли билан расмийлаштирилади.
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 165-моддасида мулкдор бўлмаган шахслар ашёвий ҳуқуқларининг мазмуни белгиланган бўлиб, унга кўра мерос қилиб қолдириладиган ер участкасига умрбод эгалик қилиш ҳуқуқи ашёвий ҳуқуқ ҳисобланади. Мулкдор бўлмаган шахснинг ашёвий ҳуқуқларининг бузилиши Фуқаролик кодексининг 232-моддасида назарда тутилган тартибда ҳимоя қилинади.
Ер участкасига мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқи асосида ердан фойдаланиш ҳуқуқининг субъекти бўлиб якка шахслар, шунингдек деҳқон хўжалиги аъзолари, яъни бутун оила ҳисобланиши мумкин. Юридик шахслар (деҳқон хўжалиги бундан мустасно) бундай ҳуқуқининг субъекти бўлмайди.
Бу ҳуқуқнинг объекти бўлиб деҳқон хўжалиги юритиш учун ажратилган, якка тартибда уй-жойлар қуриш учун ажратилган, жамоа боғдорчилиги ва узумчилиги юритиш учун ажратилган ва шу мақсадларга мўлжалланган ер участкалари ҳисобланади. Бу ерлар қонунга биноан натура тартибида ажратиб қўйилган бўлади.
Ер участкаларидан мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқининг мазмунини деҳқон хўжаликлари, якка шахсларнинг ўзларига берилган ерлардан фойдаланишга оид ҳуқуқ ва мажбуриятлари йиғиндиси тушунилади. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, Ўзекистон Республикаси Президентининг 1994 йил 24 ноябрдаги “Ердан фойдаланиш самарадорлигини ошириш тўғрисида”ги фармонига кўра (№ ПФ-1009) ер участкаларига нисбатан мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқи, аниқроғи ер участкаларига нисбатан ашёвий ҳуқуқлар маҳаллий ҳокимият органлари томонидан илк маротаба сотила бошланган. Ушбу фармонга асосан туман ва шаҳарларнинг ҳокимликларига фуқароларнинг мерос қилиб қолдириш шарти билан умрбод эгалик қилишлари учун якка тартибда уй-жой қуришга 0,04 гектаргача, шахсий ёрдамчи хўжаликни юритишга 0,06 гектаргача ер майдонини кимошди савдоси асосида сотишга рухсат берилган. Табиийки, якка тартибда уй-жой қуриш учун ер участкаси сотиб олинганда, ер участкасига нисбатан эгалик ҳуқуқи сотиб олиниб, шахсда шу ерга нисбатан фақат эгалик ва фойдаланиш ҳуқуқи мавжуд бўлади ҳамда тасарруф қилиш ҳуқуқи давлатда сақланиб қолади.
Аммо Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 24 июлдаги “Юридик шахслар ва фуқароларнинг бинолари ҳамда иншоотлари билан банд бўлган ер участкаларини хусусийлаштириш тўғрисида”ги фармонига асосан эндиликда мамлакатимиз фуқаролари уй-жойлар билан банд бўлган ҳамда уларга мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқи асосида тегишли бўлган ер участкаларининг хусусий мулкдорига айланади. Яъни, якка тартибда уй-жой қуриш ва уй-жойни ободонлаштириш учун ер участкалари эндиликда фуқароларга мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқи асосида эмас, балки хусусий мулк ҳуқуқи асосида берилиши назарда тутилмоқда.
Ер кодексининг 33-моддасига кўра фуқароларнинг ер участкаларига мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқи ушбу ҳуқуқни берувчи давлат ҳужжати билан тасдиқланади.
Ер участкасига мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқини берувчи давлат ҳужжатининг шакли, уни рўйхатга олиш ва бундай ҳужжатни бериш тартиби қонун ҳужжатлари билан белгиланади.