Œзбекистон республикаси

 
§2. 1. 5
. Зилзила кучи ва энергияси. 
Маълумки, зилзила содир бўлиш жараёнида грунт мухитида юзага 
келадиган сейсмик-зўриқиш ҳолатига кўра грунтда сейсмик таъсир зоналарини 
шартли равишда қуйидаги худудларга ажратиш мумкин: 
- 
бузилиш(синиш) зонаси; 
- 
пластик деформациялар зонаси;
- 
пластик-эластик деформациялар зонаси; 
- 
ва ниҳоят, эластик деформациялар зонаси. 
Ернинг зилзила содир бўлган участкасида кўп йиллаб йиғилган 
потенциал энергия жуда қисқа дақиқаларда кинетик энергия шаклида атроф-
мухитга тарқалади. Бу жараёнда зилзила ўчоғи атрофида, яъни бузилиш(синиш) 
ва пластик деформациялар содир бўлиш зонасида сейсмик тўлқинлар
энергиясининг сўниш интенсивлиги катта бўлиши билан характерланади.
Шунинг учун ҳам эпицентрал зонада ўчоқда вужудга келган кинетик энергиянинг 
тахминан 7% ер сиртига етиб келади. 
Зилзила ўчоғидан узоқлашган сайин грунт сейсмик тебранишлар 
интенсивлиги камайиб боради. Бунга сейсмик тўлқинларнинг ер сирти билан 
ўзаро таъсири туфайли содир бўладиган қайтувчи, синган ва бошқа шу каби 
тўлқинлар пайдо бўлиши туфайли сейсмик тўлқинлар фронтининг тарқалиши ва
албатта, грунтда пластик деформациялар зонасининг вужудга келиши сабаб 
бўлади. Пластик деформация содир бўлган худуд грунтида сейсмик тўлқинлар 
энергиясининг ютилиши (сўниши) юқори даражада бўлади ва шу туфайли бу 
худудда сейсмик таъсир интенсивлигининг сўниши ҳам юқори бўлади. Бу
худудда сейсмик тўлқинлар энергиясининг сўнишининг катта бўлишига қисқа 
даврли (юқори частотали) тебранишлар сабабчи бўлади. Эпицентрал 
масофанинг ортиши билан қисқа даврли(юқори частотали) тебранишларнинг 
ўрни камайиб, катта даврли(паст частотали) тебранишлар ўрни орта боради.
Зилзила содир бўлганда ер сирти грунтида икки хил тебранишлар: вертикал 
ҳамда горизонтал тебранишлар содир бўлади. Эпицентрал худудда вертикал
тебранишлар айтарли даражада бўлади. Аммо, вертикал тебранишлар масофа
ортиши бўйича тез сўниши билан характерланади. Зилзила ўчоғидан узоқлашган 
сайин горизонтал тебранишлар таъсири вертикалникига кўра кучая боради. Бу 
ҳолатни 44 – ва 45 (б) расмлардан ҳам кўриш мумкин.

---

70