Œзбекистон республикаси

Ер қобиғи (литосфера + астеносфера); у ҳар хил қалинликка эга бўлиб океан 
тубида унинг қалинлиги 5км атрофида, материклар остида эса (қуруқликда) 30-
70км Мохоровичич қатлам-ер қобиғи билан мантия ўртасидаги чегара зона. (Бу 
чегарани биринчи бўлиб югослав олими Мохоровичич топганлиги сабабли, унинг 
номи билан юритилади) Бу чегарадан ўтганда сейсмик тўлқинлар тезликларида 
кескин ўзгариш содир бўлади. Бу ҳол ернинг қобиғи ва мантиянинг зичлиги 
ҳамда эластик хусусиятларида катта фарқ борлигидан далолат беради (24-расм). 
Мантия - бу қатлам ер қобиғидан то ядрогача давом этади. Ҳозирги 
тасаввурга кўра, мантия - қаттиқ ва шу билан бирга пластик ва қизиган 
моддалардан ташкил топган бўлиб, унинг таркиби ва зичлиги ер қобиғидан фарқ 
қилади.  
Ер ядроси-мавжуд бўлган тахминларга кўра ядро эриган (суюқ) ҳолатдаги 
темир элементидан иборат. Ядронинг суюқ ҳолатда эканлиги ҳақидаги гипотеза 
ядродан кўндаланг тўлқинларнинг ўта олмаганлигига асослангандир.
 

---

45 
 
24-
расм. Планета қатламларининг жойлашиш схемаси: 
1-
ядро; 2-мантия; 3-қобик; 4-океан; 5-чўкинда қатлам; 6-тоғ; 7-гранит; 8-базальт; 9-
Мохоровичич қатлами.
Ички ядро-(Субьядро) суюқ ер ядроси ичида яна қаттиқ ички ядро мавжуд 
эканлиги тахмин қилинади.
30-
70 км қалинликда ер қобиғи ҳамда ернинг ундан ҳам чуқурроқ қисми биз 
одатда ўйлагандек тинч ҳолатда бўлмай, балки ҳаракатга келиб туради, ер сатҳи 
ва ер қаъри доимо ўзгариб, ўз шаклини ҳам ўзгартириб боради. Ернинг маълум 
участкалари ҳар хил геологик даврлар ичида кўтарилиш ва пасайиш ва бурмалаш 
жараёнларини бошидан кечирмоқда. Ер қобиғининг бундай жараёнлардаги 
ҳаракати тектоник ҳаракат деб юритилади. Юқоридаги айтилган жараёнлар 
таъсири натижасида ер жинслари мустаҳкамлик чегараларидан катта силжитувчи 
ва бошқа деформациялар пайдо қилувчи зўриқишлар таъсиридан айрим жойларда 
синиқлар деб аталадиган ёриқлар содир бўлади. Бундай синиқлар пайдо 
бўлишини яъни, зилзилалар келиб чиқиши сабабларини кўп олимлар турли 
гипотезалар билан тушунтиришга ҳаракат қиладилар. Шулардан фан оламида 
америкалик олим Г. Рид томонида таклиф қилинган эластик бўшалиш ёки эластик 
қайтиш назарияси ҳақиқатга яқин деб тан олинган. Бу жараённи қуйидаги 
мисолда тушунтириш мумкин.
25-
расмда ернинг бирор қисми тасвирланган бўлсин. Унинг ўлчамлари 50-70 
км бўлиши мумкин. Маълумки, ҳар қандай ер қисми қатламлардан иборат бўлиб 
уларнинг мустаҳкамлик даражасини бирдай деб бўлмайди. Ажратиб қурилаётган 
1234 элементга турли сабаблар:температура ўзгариши, моддаларнинг бир ҳолат-
дан иккинчи ҳолатга ўтиши билан боғлиқ ҳажм ўзгариши, радиоактив 
парчаланишлар, босимнинг ўзгариши ёки физик-химик ўзгаришлар сабабли уни 
силжиш деформациясига олиб келувчи Т куч пайдо бўлсин.

---

46