Œзбекистон республикаси

79-
расм. Спитак ва рудбор зилзилалари содир бўлиши арафасида ер ости сувлари 
таркибидаги гелий Не ва радон гази Rn миқдорининг муваққат вариациялари: а) гелий Не; 
б) радон Rn. 
Бу ердан кўриниб турибдики, Спитак зилзиласидан бир ой олдин радон
газининг ер ости сувлари таркибидаги миқдорининг пасайиши шаклидаги
аномалияси кузатилган. Бошқа станция(Джермук)да олинган натижалардан,
ушбу ҳудудда радоннинг йиллик ўсиш вариацияси 1981 йилдан кузатила
бошлаганлиги ва 1988 йилга келиб унинг сувлар таркибидаги миқдори кескин 
равишда ошиб кетгани қуйидаги 80-расмдан кўриниб турибди. 

---

135 
80-
расм. Спитак зилзиласи бўлиши арафасида ер ости сувлари таркибидаги радон 
миқдорининг вақтинчалик вариацияси (атмосфера босимига таққосланган ҳолда). 
(Джермук станцияси кузатувлари натижалари асосида). 
 
Бундай графиклардаги маълумотларни комплекс таҳлил қилиш
натижасида бу зилзилалар олдиндан айтиб берилган. Графикларда
кўрсатилган стрелкалар зилзила содир бўлиш пайтига тўғри келади. 
Бу соҳанинг бугунги кунги ривожланиш даражаси бўлажак зилзиланинг 
вақти, географик ўрни ҳамда кучини аниқ прогноз қилиш имконига эга. 
Зилзилани прогноз қилишнинг ушбу усули гидрогеосейсмологик усул деб 
номланади.
 
Нейтрино геофизик усули 
Элементар зарралар физикаси фани атом ва ядро физикасининг табиий 
равишдаги давомчи бўлиб, у мустақил фан сифатида шаклланган даврдан бошлаб 
тез суръатлар билан ривожланди. Яқин орагача элементар зарралар физикаси соф 
фундаментал фан бўлиб келган бўлса, охирги йилларда юқори қувватли 
тезлатгичларнинг қурилиши туфайли бу фан бошқа фан соҳаларга ва амалий 
характердаги тадқиқотлар сирасига кириб борди. Олдинги вақтларда зарралар 
физикасида соф фундаментал изланишларда қўлланилган тезлатгичлар энди 
бошқа фан соҳаларига ҳам кириб келди, жумладан улар қаттиқ жисм физикаси, 
биология, кимё, тиббиёт ва ер ҳақидаги фанлар (геофизика, сейсмология ва 
ш.к.)да кенг қўлланила бошланди. 
Нейтринолардан сейсмологияда файдаланиш ғояси дастлаб Россия Фанлар 
Академияси физика институти ва Ер физикаси институти олимлари томонидан 
илгари сурилди ва тажрибада амалга оширилди. Бу усул муҳитнинг нейтринолар 
тарами таъсирига бўлган акустик акссадоси даражасини баҳолашга асосланган 
бўлиб, ушбу усулнинг ғояси қуйидагилардан иборат(81-расмда нейтрино 
геофизик усулини амалга ошириш схемаси келтирилган).Планетанинг маълум 
бир нуқтасига ўрнатилган тезлатгичлар (1) орқали сейсмик-зўриққан зона 
йўналишида (зилзила кутилаётган зона йўналишида) нейтринолар тарами 
тарқатилади. Нейтрино оқими ер қаъри орқали (2) тарқалади ва ернинг маълум 
бир нуқталарида мюонлар детектор (қабўл қилгич)лари (5) орқали қайд қилинади. 
Нейтринолар сейсмик-зўриққан (сейсмик актив) муҳитдан ўтиши жараёнидан 
мюонлар детектори орқали аномал натижалар қайд қилинади. Сейсмик ноактив, 
яъни сейсмик-зўриққан ҳолатда бўлмаган муҳитда эса бундай аномал натижалар 
кузатилмайди. Ер қаъри тоғ жинслари деформацияланиши жараёнида жинсларда 
вужудга келган кучланиш қиймати анча ортганда (мустаҳкамлик чегарасида анча 
кичик қийматларда) унда олдиндан мавжуд ёриқларнинг кенгайиши ва янги 
ёриқлар пайдо бўлиши жараёни кузатилади. Олимларнинг фикрича, худди 

---

136 
шундай жараёнлар нейтриноларнинг муҳитда тарқалиш пайтида акустик 
импульсларнинг кучайишига, яъни аномал натижаларга олиб келади. Ана шу қайд 
қилинган аномал натижалардан фойдаланиб бўлажак зилзила башорат қилинади. 
Бу усул ҳозирда