Œзбекистон республикаси

29-
расм. Тошкент зилзиласида асосий зилзилага яқин афтершоклар ўчоғи 
чуқурликлари ва ер сиртидаги сейсмик эффекти (а) ҳамда афтершоклар содир бўлганда 
эластик кучланиш, афтершоклар сейсмик энергиялари (б) қийматлари.
Олимларнинг фикрича улар 3 км. дан 7 км. гача чуқурликда рўй берган. Бу 
афтершоклар 1969 йилда ҳам содир бўлганини сейсмик станцияларда приборлар 
қайд қилишган. Такрорий силкинишлар сейсмик энергиялари асосий зилзи-
ланикидан анча кичик бўлган. Аммо уларнинг нисбатан саёз жойлашуви ер 
сиртида катта интенсивликдаги тебранишларга сабабчи бўлган.

---

50 
Шундай қилиб, йиллар давомида йиғилган потенциал энергия шу йўсинда 
атроф-муҳит тоғ жинсларига сингиб кетган.
Ер қобиғининг тектоник ҳаракати билан боғлиқ, яъни шу сабабли содир 
бўладиган зилзилалар тектоник зилзилалар деб юритилади.
28
-р
ас
м
. 1966 
йи
лг
и 
То
ш
ке
нт
з
ил
зи
ла
си
а
ф
те
рш
ок
ла
ри
, и
нт
енс
ив
ли
ги
в
а 
уš
урл
ик
лари
ќ
ам
да
с
од
ир
б
¢л
га
н 
ва
šт
и 
ха
šид
а 
м
аъ
лу
м
от
. (
ю
šо
рид
аг
и 
гр
аф
ик
да
а
ф
те
ш
ок
ла
ри 
се
йс
м
ик
а
кт
ив
лиг
ин
ин
г 

---

51 
Гипоцентр чуқурлигига кўра зилзилалар қуйидаги турларга бўлинади: 
1. 
Қобиқнинг юқори қатламлари ҳаракати билан боғлиқ бўлган саёз фокусли 
зилзилалар (гипоцентр чуқурлиги 10 км) 

---

52 
2. 
Ернинг устки мантияси билан боғлиқ бўлган нормал фокусли зилзилалар 
(
гипоцентр чуқурлиги 70 км бўлган зилзилалар). Планетамизда содир бўладиган 
зилзилаларнинг асосий қисмини ушбу турдаги зилзилалар ташкил қилади.
3. 
Ва нихоят, ернинг қуйи мантиясида содир бўладиган чуқур фокусли, 
гипоцентр чуқурлиги 300 км. бўлган зилзилалар. Бундай зилзилалар ер қобиғи 
пастидаги(мантияда), яъни ер қаъри ички қатламларидаги ҳаракатлар натижасида 
содир бўлади. Бу турдаги зилзилалар Узоқ шарқда Испанияда, Афғонистон 
ҳудудларида кузатилган. Зилзилалар ичида энг кучлиси юқори мантия ва пўстлоқ 
қатламидаги содир бўладиган зилзилалардир.
Ўзининг пайдо бўлиши шароитига кўра зилзилалар қуйидаги уч турга 
бўлинади: 
1. 
Ўпирилишдан содир бўлган зилзилалар.
2. 
Вулқон отилиши билан боғлиқ бўлган зилзилалар.
3. 
Тектоник зилзилалар.
Ер ости баъзи қатламларидан, масалан оҳактош ва тузли қатламлардан ер 
ости сувлари оқиб ўтганда, бу сувлар ана шу қатламларнинг баъзи қисмларини 
ювиб кетади. Натижада, ювилган жойларда бўшлиқлар, ғорлар ҳосил бўлиши 
мумкин ва бундай жойлар ер қобиғининг мустаҳкамлиги заиф қисмлари 
ҳисобланади. Ён - атрофдан юқорида келтирилган сабаблар туфайли ўпири-
лишлар вужудга келади ва ўз навбатида кучсиз зилзилани ҳосил қилади. Бундай 
зилзилалар ер юзида жуда кам тарқалган бўлиб, уларни ўпирилма зилзилалар деб 
юритилади(30 -расм).