Œзбекистон республикаси

27-
расм. Зилзила келиб чиқиш сабаби тўғрисида эластик қайтиш
назариясига оид ландшафт блок диаграммаси.
 
Юқорида келтирилган узилиш-силжиш рўй берган жой гипоцентр ёки 
зилзила фокуси деб аталади. Гипоцетрнинг ер сиртидаги проекцияси эпицентр 
деб юритилади.
Юқорида айтилган жараён, яъни зўриқиш-деформацияланиш жараёни ўн 
ҳатто юз йиллаб давом этса, узилиш-синиш жараёни қисқа муддатда тугайди. 
Зилзила жараёнида асосий зилзиладан илгари форшок деб аталувчи кучсиз 
силкиниш содир бўлади. Бузилиш ёки узилиш жараёни бирданига содир 
бўлмасдан маълум муддат содир бўлади. Ушбу жараёндаги такрорий ер 
силжиш(силкиниш)лари афтершоклар деб аталади.
Афтершокларнинг содир бўлиш механизми асосий силкинишларникига 
айнан ўхшаш бўлади. Уларнинг сони эса ўчоқда йиллар давомида йиғилган 
потенциал энергия миқдорига, содир бўлиш шароити, ўчоқ чуқурлиги ва шу 
кабиларга боғлиқ бўлади. Силкиниш кучи эса асосий силкинишникидан кўра 

---

49 
кучсизроқ бўлади. Чунки афтершок геологик синиқ бўйлаб ажралган икки 
блокнинг бир-бирига нисбатан силжиганда контакт сиртларида ишқаланиш 
кучлари ёки нотекисликлар сабабли силжиш тезлиги тўхтаб қолиши ҳам мумкин. 
Бунда йиғилган потенциал энергиянинг кўп қисми сўнмаган бўлганлиги сабабли 
яна боғланишларда кучланишлар қиймати тоғ жинсларининг мустаҳкамлик 
чегарасига етиши ва яна бузилиш содир бўлиши муқаррар. Бу ҳол янги сил-
кинишларга сабаб бўлади. Ҳар бир афтершокда маълум порция энергия атроф-
муҳитга тарқалади ва унинг зилзила эффекти ўчоқ энергияси, чуқурлиги ҳамда 
муҳит геологик шароитига боғлиқ бўлади. 
28, 29-
расмларда 1966 йил 26 апрелда рўй берган Тошкент зилзиласи 
афтершоклари интенсивлиги, чуқурлиги ҳамда содир бўлган вақти ҳақида 
маълумотлар келтирилган. Бу ердан асосий зилзила интенсивлиги (кучи)га яқин 
келадиган афтершоклар содир бўлгани кўриниб турибди. Тошкент зилзиласида 
асосий зилзилага яқин афтершоклар 8-май, 24-май, 5-июн кунлар ва айниқса 4-
июл куни соат 20 дан 22 минут ўтганда асосий зилзилага жуда яқин бўлган 
афтершок содир бўлган.