Zbekiston respublikasi

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

83
 
 
III.BOB. YANGILANGAN DAVR IJODKORLARINING LIRIKASIDA 
KOMPOZITSION BIRLIKLAR. 
III.1. MUSTAQILLIK DAVRI O‘ZBEK LIRIKASIDA 
KOMPOZITSIYA. 
 
“
Insoniyat  azal-azaldan  go‘zallikka  intilib  yashaydi.  Go‘zalllik  esa  voqelikdagi 
barcha  narsalar  va  ularning  tarkibiy  qismlari  o‘rtasidagi  mutanosiblik,  uyg‘unlik 
natijasida  vujudga keladi. Mutanosiblik,  uyg‘unlik (garmoniya) esa, kompozitsiya 
orqali  namoyon  bo‘ladi.  Badiiy  asar,  xususan,  she’riy  obrazlar  jozibadorligi, 
umrboqiyligi 
va 
hayratomuz 
maftunkorligi 
ularning 
kompozitsiyasidagi 
mukammallik samarasidir”
31
.  
 Bugunga  qadar  badiiy  asar  kompozitsiyasi  o‘rganilgan  barcha  tadqiqotlarda 
asar  kompozitsiya  asar  mazmunining  umumiy  ifodalanish  tartibi  sifatida  talqin 
etilavergan.  Mazkur  tadqiqotimizda  esa  obrazlar  kompozitsiyasi  she’r  va 
shoirlarning nuqtai-nazari bilan aloqadorlikda o‘rganiladi. Bunday yondashish xalq 
qo‘shiqlarining  g‘oyaviy-badiiy  xususiyatlarini  yorqinroq  ochishga  imkon  beradi. 
Umuman  olganda,  mavzuni  yoritish  davomida  asosiy  e’tiborni  she’r  va  uning 
tuzilishga qaratamiz. 
 Mustaqillik yillari shoirlarimiz uchun astoydil izlanish va qizg‘in ijod qilish davri 
bo‘ldi.  Albatta,  bugungi  kunda  buning  natijalari  yaqqol  ko‘zga  tashlanmoqda. 
Zotan,  o‘tgan  qisqa  davrda  so‘z  san’atining  hamma  janrlarida  muayyan  yutuqlar 
qo‘lga kiritildi. She’riyat yangi mavzular, yangi g‘oya va obrazlar, yangicha talqin 
va tasvirlar bilan boyidi. Bu esa yaxlit bir yangi she’riy kompozitsiyaning yuzaga 
kelishiga  sabab  bo‘ladi  Bu  yangi  davrda,  ayniqsa,  she’riyatimizda  haqqoniylik  va 
hozirjavoblik  kuchaydi.  Turg‘unlik  yillarida  inson  hayoti  ko‘pincha  bir 
tomonlama,  hech  qanday  kam-ko‘stsiz,  dabdabali  qilib,  bo‘yab-bezab  aks 
ettirilardi.  Inson  mehnati,  uning  ruhiyati  yuzaki,  bayramona  qilib  ifodalanardi. 
Mustaqillik  davriga  kelib  xalq  va  mamlakat  hayotini  yaxshilashga  qaratilgan 
muammolar,  oddiy  inson  qadr-qimmatini  tiklash  va  ko‘tarish,  ona  Vatan  va 
                     
31
 R. Nosirov xalq qo`shiqlari kompazitsiyasi Toshkent “FAN” 2006, 3-bet 

---

84
 
 
mustaqillik mavzulari tasviri birinchi o‘ringa chiqdi.  
        Albatta,  she’riyatda  san’atning  boshqa  har  qanday  turida  bo‘lgani  kabi 
mazmun-mohiyati  o‘sha-o‘shadir,  ming  yillikdir,  azaliydir.  Lekin  tan  olishimiz 
kerak har bir davr o‘z tabiatiga, fel-atvoriga va  maqsadiga ko‘ra o‘sha  ming yillik 
mohiyatni  tasniflab  chiqadi.  Deylik  Navoiy  zamonda  shkala  bo‘yicha  birinchi 
pog‘onada  turgan  ma’lum  bir  mavzu  kunimizda  ikkinchi  yoki  hatto  uchinchi 
pog‘onaga ham tushib qolishi mumkin yoki aksincha. Shuning uchun ham bugungi 
o‘zbek  she’riyati  mavzularining  ishlanish  ko‘lami  va  darajasiga  qarab  tasniflasak 
taxminan quydagicha kompozitsiya ko‘z oldimizda nomoyon bo‘ladi. 
 -Ishqiy intim mazmundagi she’rlar ( buning ichiga yor jamolining Go‘zallligi 
yu  unga  intilayotgan  oshiqning  quvonchu  azoblaridan  tortib,  hijron  istirobiga 
ba`zan  visoldan  batamon  umid  uzilgan  “  yuragi  sappora”ning  yozg‘rishlishlariyu 
afsus nadomatgacha aks etgan she`rlar kiradi). 
-intim  mazmuni  she’rlar  (  buning  ichiga  shoirning  sevgi  muhabbat  va  uning 
sabab-oqbatlaridan boshqa ko‘nggilning har turli ko‘pdan-ko‘p mayl va intlishlari, 
injiqliklari aks etgan she’rlari kiradi ). 
- madhiya bag‘ishlov she’rlar 
-  uxroviy  mazmundagi  she’rlar  (  buning  ichiga  dunyoning  o‘tkinchiligiga, 
umrning  bebaholigiga,  banda  va  xudo  o‘rtasidagi  munosabatlar,  yaratganga  iltijo, 
oxirat va uning qayg‘usi, haj taasurotlari aks etgan hamda shu mazmundagi boshqa 
tasavvufona she’rlar kiradi). 
-  tarixiy  mazmundagi  she’rlar  (  bunda  o‘tmishda  o‘tgan  buyuk  bobokalonlar 
siymolari  va  xizmatlari,  tarixiy  va  muqaddas  joylar  udumlar  shaharlar  aks  etgan 
she’rlar kiradi). 
- pand-nasihat she’rlar. 
- vatan va uning mustaqilligi haqidagi she’rlar. 
- o‘lim mavzuidagi she’rlar. 
- boshqa har xil mavzudagi she’rlar… 
Albatta, bunday tasnif  g‘oyat shartli  bo‘lib  mavzu  ro‘yxatni  mantiq doirasida 
kengaytirish,  toraytirish  bazilarining  o‘rnini  almashtirish  ham  mumkin.  Lekin  bu 

---

85
 
 
davr  she’riyatida  deyarli  barcha  mavzularga  shoir  o‘ta  subyektivligi  bilan 
yondashganidek, umumiylikdan ko‘z yumub bo‘lmaydi. 
“Umuman  olganda,  istiqlol  davri  she’riyati  ifoda  usuliga  ko‘ra  ham  turli-
tumandir. Fikrimizcha, shulardan asosiylari beshtadir: 
1.
 
Ananaviy barmoq. 
2.
 
Xalqona ohang. 
3.
 
Aruz . 
4.
 
Modernist ohang ( yoki ohangsizlik). 
5.
 
Sinkretik ( qorishiq) ifoda usuli….”
32
 
Albatta,  bunday  tasniflarning  bahstalab  o‘rinlari  mulohazali  joylari  bo‘lishi 
mumkin.  Lekin  muhimi  mazkur  mo‘jazgina  tadqiqotimiz  shuni  ko‘rsatmoqdaki, 
istiqlol davri o‘zbek she’riyati buyomg‘irdan so‘ng potrab o‘sib chiqqan qo‘ziqorin 
emas,  aksincha,  asrlar  davomda  tinimsiz  o‘zgarib-yangilanib  kelayotgan  o‘lmas 
jarayonning  qonuniy  bir  yo‘nalishi  bo‘lib,  o‘zida  juda  katta  va  ko‘pdan-ko‘p 
tajribalari  jamlagan  g‘oyat    murakkab  va  bebaho  adabiyotimizning  bir  bo‘lagidir. 
U  shunisi  bilan  o‘zidan  avvalgi  barcha  davrlarga  ham  o‘xshaydi,  ham 
o‘xshamaydi. O‘xshash jihati-o‘sha davrlar she’riyatdan o‘sib chiqqan, binobarin, 
ularning  eng  yashovchan  unsurlarini  o‘ziga  me’ros  qilib  olgan.  Farqli  jhati-
dunyoga  keng  ochilgan  jamiyatning  xususan,  uning  bir  azosi  hisoblanmish 
shoirning  ozod  tafakkurini  o‘zida  aks  ettiradi.  Shuning  uchun,  u  ko‘pqatlamli 
mazmun-mohiyatiga ega.  
“Kompozitsiya  qonuniyati  hamma  vaqt  uch  narsani-yaxlitlik,  simmetriya  va 
ritmik  muofiqlikni  talab  qiladi.  Yaxlitllik  bu  ijodkor  ko‘zlagan  maqsadning  tugal 
ko‘rinishi  yoki  ifodalanishi;  simmetrya-tenglik,  hamvaznlik,  mutanosiblik;  ritm-
harakat yoki holatning teng vaqt birligi ichida doimiy takrorlanib turishidan iborat. 
Simmetriya uchun nisbiy sokinlik qismlarning nisbiy tengligi muhim bo‘lsa, ritmik 
birlik  uchun  ko‘rinish  yoki  ifodaning,  mazmun  va  mohiyatning  mukammalligi, 
tugalligi  ahamiyatlidir.  Anashu  shu  shartning  qay  darajada  muofiq  birikishiga 
qarab,  istalgan  narsaning  tuzilishi-kompozitsiyasi,  uning  ko‘rsatadigan  ta’siri, 
                     
32
Ulug‘bek  Hamdam. Yangi o‘zbek she’riyati.- T.: Adib, 2012.
 

---

86
 
 
tug‘diradigan taasuroti haqida hukm chiqarish mumkin”
33
. 
She’r  kompozitsiyasi  -  she’riy  nutqning  davomiyligi,  ritmi  va  musiqiyligini 
uyushtiradigan  usul;  adabiy-badiiy  vosita.  Nazm  vositasidagi  nutq,  ya’ni  she’riy 
nutq nasriy nutqdan she’r tuzilishi qonuniyatlariga ko‘ra va shu qonun - qoidalarga 
qat’iy  amal  qilinishi  bilan  farqlanadi.  She’r  tuzilishi  aslida  o‘ziga  xos  murakkab 
kompozitsion  tizimni  tashkil  etadi.  Chunki  she’rning  yaratilishida  juda  ko‘plab 
g‘oyaviy va badiiy unsurlar ishtirok etadi. Jumladan, mavzu, g‘oya, band, naqarot, 
ritm,  vazn,  qofiya,  intonatsiya,  pauza,  urg‘u,  poetik  timsollar,  fonetik  usullar, 
badiiy  san’atlar,  syujet,  timsol,  konflikt  va  boshqalarning,  kompozitsion 
unsurlarning aniq, yagona bir tizimga birikuvidan she’r paydo bo‘ladi. Yuqoridagi 
sanab o‘tgan  unsurlarimizning  hammasi birlashib, yaxlit bir  asar kompozitsiyasini 
tashkil qiladi.Kompozitsiya to‘la qonli va mukammal bo‘lishi uchun uning barcha 
tashkiliy qismlari bevosita bir-birini to‘ldirib borishi kerak. Kompozitsiya shunday 
bir  murakkab  mexanizimki,  uning  qaysidir  bir  kichkina  bo‘lagi  she`rda  o‘z 
vazifasini  bajarmas  ekan,  she’rdagi  uyg‘unlik  yo‘qoldi.  She’rni  esa  yaxlit  bir 
hodisa  sifatida  tan  olish  murakkabligi  paydo  bo‘ladi.  (Albatta,  zamonaviy 
she’riyatimizda  bu  kabi  hodisalar  bir  qator  o‘rinlarda  uchrab  turibdi.  Ammo  bu 
hodisalarni tadqiq qilish yana yangi bir ilmiy izlanishni talab qiladi.) 
She’r  tuzilishidagi  mazkur  jihatlarni  shartli  ravishda  2  guruhga  ajratish 
mumkin:  mazmunga  oid  unsurlar  va  shaklga  oid  unsurlar.  She’r  to‘qimasida  bu 
unsurlar bir-biriga chambarchas bog‘liq va ularni sira bir-biridan ajratib bo‘lmaydi. 
She’rda  bir  unsur  ikkinchisiga,  ayni  damda,  ikkinchisi  birinchisiga  o‘tib  turishi, 
ba’zi  hollarda  esa  bir  unsur  ham  mazmun,  ham  shakl  vazifasini  o‘tashi  mumkin 
(masalan, timsol). She’rda mazmun va shakl bir butun holda voqe’ bo‘ladi. She’rda 
mazmun va shakl mutanosibligi haqida Alisher Navoiy shunday yozgan: “Nazmda 
ham asl anga  ma’ni durur,  Bo‘lsun aning surati har ne durur. Nazmki  ma’ni anga 
marg‘ub emas, Ahli maoni qoshida xo‘b emas. Nazmki ham surat erur xush anga, 
Zimnida  ma’ni  dag‘i  dilkash  anga”.  (“Hayrat  ulabror”).  Tabiat  va  jamiyatda 
hamma  narsa  ikki tomonga  egaligi  ma’lum: predmetning bir  tomoni  mazmundan 
                     
33
 R. Nosirov xalq qo`shiqlari kompazitsiyasi Toshkent “FAN” 2006-y. 

---

87
 
 
iborat  bo‘lsa,  ikkinchi  tomoni  shakldir.  Har  bir  mazmun  o‘ziga  xos  shaklda 
yashaydi.  Masalan  daraxt  obrazni  shu  fikrimizga  misol  qilib  olaylik.  “’Daraxt” 
deganimizda  nabobot  dunyosining  yashnab,  o‘sib  turgan  bir  vakilining  tupi,shox-
butoqlari  va  barglari  ko‘z  oldimizga  keladi.  “Daraxt”  degan  mazmun  faqat 
manashu  shaklda-tup,  shox-butoq  va  barglarning  jami  shaklida  yashaydi.  Ammo 
tup, shox butoq va barg yashnab, o‘sib, ya’ni yashab turgan daraxtning faqat shakli 
emas,  uning  mohiyati  hamdir”
34
.  Xulosa  qilib  shuni  aytishimiz  mumkinki,  shakl 
mohiyatlidir.  Mohiyat  shakllangandir.  Masalan,  obrazlilik,  badiiylik  badiiy  asarda 
xarakterlar  tasviri  orqali  ro‘yobga  chiqadi.  Badiiy  adabiyot  xarakterlar  yaratish 
san`atdir.  Xarakterlar  esa  ma’lum  bir  janrda  badiiy  asarda  til,  syujet,  konfilkt, 
peyzaj, kompozitsyani yaratadi. Adabiyotda yangi mazmun paydo bo‘lishining eng 
yorqin  alomatlaridan  biri-unda  avval  uchramagan  yangi  obrazlarning  tasvir  etila 
boshlaganidir.  Masalan  o‘zbek  adabiyotida  yangi  davrning  boshlanishi  uning 
mazmunidagi katta o‘zgarish,  ya’ni  unda ijtimoiy adolat uchun  kurashuvchi  yangi 
obrazlar mavjudligi bilan bog‘liqdir. Demak, kompozitsiyaning asosini mazmun va 
shakl tashkil qiladi deb yakuniy xulosaga kelishimiz mumkin. 
Zamonaviy o‘zbek she’riyatida bosh harf va tinish belgilardan foydalanmagan 
holda  yaratilgan  kompozitsiyon  she’rlar  ham  ko‘plab  uchraydi.  Masalan. 
“Yaproqlar  qo‘shig‘i”  deya  nomlanuvchi  she’rda  bu  holatni  kuzatish  mumkin. 
Shoir  ushbu  she’rda  tabiat  manzaralari  bilan  ko‘ngil  manzaralarini  uyqash  holda 
beradi.  She’r  kompozitsiyon  qurilishi  bo‘yicha  bandlari  uch  misradan  iborat, 
qofiya mavjud emas va turoqlanish tartibining turlicha ekanligini ko‘rish mumkin. 
Shoir  misralarda  turli  gap  qurilishlaridan  foydalangan.  Ularning  chegarasi  poetik 
mazmundan kelib chiqqan holda anglashiladi va kitobxon hukmiga havola etiladi: 
 
 
 
 
kuz 
 
 
 
daraxtlarga boqarkanman 
 
 
 
sog‘inch to‘la borar ko‘ksimga mening 
 
                     
34
R. Nosirov xalq qo`shiqlari kompazitsiyasi Toshkent “FAN” 2006-y 

---

88
 
 
She’rning bu tartibda tuzilishi, lirik qahramon hislari to‘liq va erkin ifoda etilishiga 
imkon  beradi.  She’r  kompozitsiyasida  lirik  qahramon  hislari,  fikrlar  tadrijining 
ifodasida  poetik  obrazlar,  xususan,  daraxt,  kuz,  yaproqlar  tushunchalari  ham 
muhim  rol  o‘ynagan.  Ular  she’r  mazmunini  to‘ldirishga,  yanada  aniqroq 
ifodalashga  xizmat  qilgan.  Shoir  o‘limning  yaqinlashuvini  kuz  kelishi,  daraxt 
yaproqlarining    to‘kilishi  kabi  tasvirlarda  aks  ettiradi.  Banddagi  erkinlik  va 
konstruksiyalar  xilma-xilligi  obrazlarning  ta’sir  kuchini  yanada  oshirgan.  “Poetik 
obrazni  yuzaga  chiqarishda  band  kompozitsiyasi,  ya’ni  ichki  tuzilishi,  uning 
sintaktik  qurilishi  katta  ahamiyatga  ega,  chunki  shoir  yaratgan  poetik  obrazlar 
uning qanday ifoda etilishi bilangina namoyon bo‘ladi; ijodiy g‘oyaning rivojlanib 
borishi  va  yaxlit  poetik  obrazning  paydo  bo‘lishida  mantiqiy  zarb  olgan  so‘zlar 
yoki  so‘z  birikmalarining,  umuman,  kompozitsiyada  she’r  ritmining  ahamiyati 
kattadir”.  Demak,  she’r  shakliy  va  mazmuniy  birliklar  yaxlitligi  va  o‘zaro 
munosabatida joziba kasb etadi. 
She’r  kompozitsiyasida,  asosan,  5  shakliy  unsur  ishtirok  etadi,  bular:  vazn, 
qofiya, band, takrir va tajnis. Bu jihatlar nasrda ham uchrashi mumkin. Biroq ular 
nasrda  muntazam  ravishda  mavjud  emas  Vazn  —  she’r  o‘lchovi  yoki  me’yorini 
bildiradi.  U  she’riy  nutqni  nasriy  nutqdan  ajratib  turuvchi  asosiy  unsurlardandir. 
Vazn  ba’zan  saj’da  va  aruzning  bahri  ta’vil  shaklida  ham  uchrashi  mumkin. 
She’rda  aniq  yuzaga  chiquvchi  ritmik  hodisa,  metr,  o‘lchov.  So‘zlashuv 
amaliyotida  “aruz  vazni”,  “barmoq  vazni”  tarzida  ishlatilish  kuzatiladiki,  nazariy 
jihatdan  bu  to‘g‘ri  emas.  Chunki,  aslida  aruz  ham,barmoq  ham  ko‘plab  vaznlarni 
o‘z  ichiga  olgan  she’r  tizimidir.  “Qofiya”  (arabcha-“ergashuvchi”  ma’nosida 
bo‘lib)  bir-biriga  ohangdosh  so‘zlarning  birin-ketin  tizilib  kelishini  ifoda  etadi.  
Qofiya  esa  ohangdosh  so‘zlarni  she’r  misra  (bayt,  band)larida  tizimli  bo‘lib 
kelishidir.  Shaklning  mazmunga  tobeligi-qofiyaning  bosh  qonunidir.  Qofiya 
she’rga ko‘char ekan, u o‘ziga xos vazifa kasb etadi, yani  g‘oyaviy, estetik vazifa 
bajara  boshlaydi.  Band  —  she’rning  alohida  qofiyalanish  tartibiga  ega  ritmik 
bo‘lagi. U qofiya va intonatsiya bilan birikkan misralarning muayyan tartib asosida 
takrorlanishidir. Band-she’riy asarning  nisbatan  mustaqil  va shu bilan birga butun 

---

89
 
 
asrning  kompozitsiyasi  bilan  chambarchas  bog‘langan  bo‘lagidir.  Band  obrazlar 
tizimini  asta-sekin,  batafsil  va  muttasil  ochib  berishga  xizmat  qiladi.  Vazn  va 
bandni  tildan  ajralgan  holda,  turli  jadvallar  va  belgilar  bilan  ham  ko‘rsatish 
mumkin.  Ammo  qofiya,  takrir  (so‘z  takrori)  va  tajnis  (jinsdosh  so‘zlar)  til 
materialidagina ko‘rinadi.”
35
 
         O‘zbek  She’r  tuzilishi  tarixida  quyidagi  holatlar  nazarda  tutilishi 
she’rshunoslar  tomonidan  ta’kidlanadi:  1)  turkiy  xalqlar,  xususan,  o‘zbek  She’r 
tuzilishining  “folklor  tipi”  davri.  Bunda  sintaktik  parallelizmga  tayanilgan. 
Misralar dastlab bo‘g‘in soni jihatidan teng bo‘lmagan, ularni she’riy alliteratsiya, 
tovush  usullari  va  so‘z  takrori  uyushtirgan,  qofiyalar  bilan  so‘z  takrorlari  aralash 
holda misra ichida joylashgan (qofiyaning misra oxiriga chiqishi keyingi davrlarga 
xos  hodisadir).  Buni  o‘ziga  xos  barmoq  she’r  tizimi  davri,  deyish  ham  mumkin;   
2)  aruz  vazniga  asoslangan  she’r  tuzilishi  davri.  Aruz  arab  xalq  og‘zaki  ijodi 
negizida 8-asrda shakllangan va islom dinining yoyilishi bilan avval Eronga, keyin 
O‘rta  Osiyo  xalqlari,  xususan,  o‘zbek  adabiyotiga  kirib  kelgan  va  11-asrdan 
qo‘llana boshlagan. Juda ko‘plab durdona asarlar shu she’r tuzilishida yaratilgan;3) 
erkin  vaznga asoslangan she’r tuzilishi o‘zbek adabiyotiga 20-asrning 20-yillarida 
rus  tonik  she’r  tizimi  ta’sirida  kirib  keldi.  Biroq  bu  vazn  o‘lchov,  qofiya,  band 
jihatidan  erkin  bo‘lsada,  alohida  tizim  emas,  balki  barmoq  vaznining  sodda, 
qo‘shma, aralash,  murakkab kabi  vazn  turlaridan biridir; 4) bo‘g‘in  urg‘u,  miqdor 
urg‘u  va  qorishiq  she’r  tizimlari.  Bular  nisbatan  keyinroq  paydo  bo‘lgan 
tizimlardir. 
         Biroq  yuqorida  sanalganlardan  faqat  2  tasi  barmoq  va  aruz  tizimlari 
o‘zbek  she’r  tuzilishining  kompozitsiyon  asosini  tashkil  etadi.  Negaki,  o‘zbek 
she’riyati, asosan, barmoq va aruzda yaratilgan. Qolgan she’r tizimlari erkin vazn, 
bo‘g‘in  urg‘u,  miqdor  urg‘u  va qorishiq  tizimlar  u qadar keng tarqalmagan.  She’r 
kompozitsiyasi,  she’riy  asarning  g‘oyasi,  badiiyati  va  shaklini  o‘rganuvchi  fan 
sohasi,  adabiyotshunoslikning  bir  bo‘limi.  She’r  ilmiy  jihatdan  asosan  3  narsani: 
she’r  san’ati,  she’r  vazni  va  she’r  qofiyasini  o‘rganadi.  She’rning  mazmun 
                     
35
D. Quronov. Z.Mamajonova. M. Sheraliyeva Adabiyotshunoslik lug‘ati  “akademnashr”,2010-y
 

---

90
 
 
jihatlarini  (ma’lum  qadar,  g‘oyaviy  xususiyatlarini  ham)  o‘rganish  esa  adabiy 
tanqidning vazifasiga kiradi. She’r kompoztsiyasida yana fonika (qofiya va tovush 
usullari),  megrika  (vazn)  va  strofika  (band  va  qofiyalar  tuzilishi)  kabi  qismlardan 
iborat.  She’r  she’r  tuzilishining  taraqqiyotini,  uning  milliy  til  hamda  boshqa 
xalqlarning she’r tuzilishlari bilan aloqasini tekshiradi.    
Fikrlarimizni  Ikrom Otamurod qalamiga mansub she’riy parcha bilan davom 
ettiramiz. “Yuragingda qadr uyg‘onsin” deya boshlanuvchi she’rida lirik qahramon 
ozodlik,  ruhozodligi,  erk  tuyg‘ularini  his  qiladi,  har  tong  unga  shukrona  keltiradi. 
Ongida  qadr,  g‘urur  tuyg‘ulari  uyg‘onadi.  Bu  kabi  hissiy  evrilishlarning  aksi 
she’rda  turli  unsurlar  yordamida  aks  ettirilgan.  Bular  ichida  kompoztsiya  o‘z 
o‘rniga ega: 
 
 
 
 
Ko‘nglung qamug‘, zanjir eshigi, 
 
 
 
Ilgagin yech, o‘zingni tani. 
 
 
 
 
Ki, qadrdir o‘zlik beshigi, 
 
 
 
ki, g‘ururdir hurlik Vatani. 
 
Bu  bo‘lak  band  hisoblanib,  u  “qofiyalanish  va  intonatsiya  bilan  birikkan 
misralarning  muayyan  tartib  asosida  takrorlanishi”  dir.  Band  strofa  deb  ham 
yuritiladi.  She’r  bandlari  asosida  mazmun  va  ritm  anglashiladi.  She’r 
kompozitsiyasiga ko‘ra besh banddan iborat. Ushbu bandlar  mustaqil qofiyalanish 
tartibiga  ega.  Keltirilgan  bandda  qofiyalar  tani-Vatani,  eshigi-beshigitarzda 
ifodalangan.  Qofiyalarda  e,i  tovushlarining  qatnashganligi  bu  she’rda  ko‘tarinki 
kayfiyat,  mamnuniyat  hissi,  obrazning  ijobiy  mazmun  kasb  etganligidan  dalolat 
beradi.  Bundan  ko‘rinadiki,  obrazning  qanday  ma’no  kasb  etganligi  she’r 
qofiyasidan ham anglashilar ekan.  
Yana she’r kompozitsiyasiga to‘xtaladigan bo‘lsak, bandlarnng turoqlanishiga 
ham  jiiddiy e’tibor  berishimiz  shart  va  zarur.  Bandning turoqlanish  tartibi  4+5=9 
tarzda.  Bu  holat  she’rning  oxirgi  bandigacha  saqlanib  qolgan  va  yaxlit 
kompozitsiyani tashkil qilgan. Bilamizki, turoqlar qo‘yilgan joyda pauza bo‘ladi va 

---

91
 
 
bu joyda  to‘xtash zarur. Natijada, ohang,  ritm paydo bo‘ladi. She’rni pauzasiz bir 
tekisda o‘qish she’rning kompozitsiyon ta’sir kuchini kamaytiradi. Lirik qahramon 
tuyg‘ularini  his  qilish  imkoniyatini  chegaralaydi.  Natijada,  badiiy  asar  pafosi 
yohud she’rning estetik ta’sir qiymati o‘z ahamiyatini yo‘qotadi.  
She’r  kompozitsiyasining  vazn  yo‘nalishiga  etibor  qaratadigan  bo‘lsak, 
barmoq  vaznida  yaratilgan.  Undagi  bo‘g‘inlarning  miqdori,  turoqlarning  tartibi 
oxirgi misraga qadar saqlangan. “She’rning musiqiyligini vujudga keltirishda ritm 
hal  qiluvchi  rol  o‘ynasa,  vazn  ritmni  yaratishda  muhim  ahamiyat  kasb  etadi”. 
Umuman  olganda,  vazn,  turoq,  ritm,  qofiya,  band  o‘zaro  bir-biriga  bog‘liq.  Ular 
yaxlitlikda she’r kompozitsiyasini hosil qiladi. 
She’r  kompozitsiyasi  taraqqiyotida  uning  milliy  va  baynalmilal  tomonlari 
ko‘zga  tashlanadi.  Milliy  tomoni  milliy  til  tabiatiga  suyanganligida  ko‘rinadi 
(masalan,  qofiya  milliy  til  bilan  bog‘liq  milliy  unsur  bo‘lib,  uning  ifodalanishida 
yaqqol namoyon bo‘ladi). Tarixan xalqlarning o‘zaro bir-birlariga yaqinlashishlari 
natijasida  turli  xalqlarning  She’r  kompozitsiyasi  ham  o‘zaro  yaqinlashadi. 
Masalan,  o‘zaro  yaqin  milliy  til  guruhlarida  She’r  kompozitsiyasi  bir-biridan 
keskin  farq  qilmaydi  (masalan,  turkiy  xalqlar).  She’r  kompozitsiyasi  baynalmilal 
tomoni esa takomillashuv yo‘li bilan taraqqiy etib, shakl  o‘zgarishi tarzida sekin  - 
asta  o‘zgarib  borgan.  She’r  kompozitsiyasi  unsurlari  turli  millatlar  uchun 
mushtarak  bo‘lishi  ham  mumkin  (mas,  barmoq  va  aruz  aksar  turkiy  xalqlarda 
ishlatib kelinadi; band ham ko‘plab xalqlar She’r kompozitsyasi uchun baynalmilal 
hodisa;  sonet  yoki  g‘azal  jahonning  ko‘pgina  xalqlari  she’riyatida  qo‘llangan  va 
qo‘llanmoqda). 
She’r  kompozitsiyasi  tarixiy  taraqqiyot,  davr  uslubi  va  madaniy-adabiy 
an’analar  bilan  uzviy  aloqada  yashaydi.  Bir  she’r  tuzilishida  turli  she’r 
tizimlarining  imkoniyatlari  mavjud  bo‘lishi  va  ular  tarixiy  taraqqiyot  natijasida 
birinketin ro‘yobga chiqishi mumkin. 
Har  qanday  she’r  kompozitsiyasigi  vazn  asosida  bo‘g‘in  turadi.  Biroq  she’r 
tizimlarining xarakteri bo‘g‘inning qaysi xususiyatiga tayanishiga bog‘liq. Sillabik 
tizim,  shu  jumladan,  o‘zbek  barmoq  tizimi  bo‘g‘inlarning  soniga,  tonik  tizim 

---

92
 
 
urg‘usiga,  sillabiktonik  tizim  esa  bo‘g‘inning  urg‘uli  va  urg‘usizligiga  tayanadi, 
aruz esa bo‘g‘inning cho‘ziq qisqaligiga qaraydi. 
Demak, 
Vazn,  qofiya,  ritm,  poetik  obrazlar  kompozitsiyani  hosil 
qilishda  ishtirok  etadi.  “Ana  shu  obraz  talabi  bilan  she’r  bo‘laklarga  bo‘linadi. 
Buni esa  ijodkor shuuridagi  ohang boshqaradi”. She’rda  kompozitsiya  o‘zgarishi, 
unga mansub qismlarning erkinlashuvi-shoir hissiyotlarini to‘la namoyon qilishiga 
imkon  beradi.  Boshqacha  qilib  aytganda,  she’rda  shoir    obrazlari,  ruhiy-hissiy 
kechinmalari,    “bayram”  qiladi.  Har  qanday  to‘siqdan  holi  bo‘lgan  misralar  jonli 
ruh  oladi  va  she’r  asosidagi  lirik  kompozitsiyaning  tabiiyligini,  ta’sirchanligini 
oshiradi.  Mazmunga  estetik-emotsional  kayfiyat  bag‘ishlaydi.  Bu  holat  esa 
kompozitsiyaning ifodalanishida muhim ahamiyatga ega. 
“Tahlillardan  ko‘rinadiki,  she’riyat  o‘ziga  xos  olam  hisoblanadi.  U  intim 
munosabatlarning  ohangdorlik  va  musiqiylik  asosida  aks  etishidan  yuzaga  keladi. 
She’riyatda  kompozitsiyaning  alohida  o‘rni  mavjud.  She’rning  asosi  bo‘lgan 
obrazlarning ifodasida kompozitsiya va unga aloqador unsurlar ham ma’lum vazifa 
bajaradi. O‘zaro aloqador qismlarning yaxlit bir holatga keltirilishi kompozitsiyani 
yuzaga keltiradi. Kompozitsiyada yana qofiya va uning fonetik strukturasi, bo‘g‘in, 
turoqlar tartibi, bandlar ham faol qatnashadi”
36
.