Zbekiston respublikasi

II.2 POETIK OBRAZ YARATISHDA XALQONA OHANG VA TUYG‘U 
IN’IKOSI. 
 
Mustaqillik  davri  shoirlari  xalq  og‘izaki  ijodi  yo‘nalishlarini  mazmunan  o‘z 
davri  ehtiyojlariga  moslashlashtirdi.  Jumladan  folklor  she’riyatda  keng 
tarqalgan  bir  qator  obrazlardan  o‘ziga  zarur  mazmun  ifodasi  uchun 
foydalaniladi.  O‘zgarish  zarurati  nechog‘lik  dolzarb  bo‘lmasin,  mustaqillik 
davri  shoirlarining  ijodiy  izlanishlarni  bazan  folklor  ananalari  negizida 
kechganini  ham  takidlash  kerak.  Bu  tabiiy  ham  edi.  Albatta  o‘zgarishlar  juda 
qisqa  davr  mobaynida  ammo,  shunga  yarasha  shiddat  bilan  kechdi.  Bugungi 
kungacha adabiyotshunosligimizda bir qator olimlar tomonidan turli davrlarda ( 
asosan XX asr oxiri XXI asr boshlari)  folklor obrazlarning bugungi adabiyotga 
ta’siri 
masalasida  bir 
qator  tatqiqotlar  olib  borilgan.  Jumladan 
olimlarimiz:X.Doniyorov,  S.Mirzaevning  “H.Olimjon  asarlarida  folklor 
tradistiyalari”  S.  Mamajonovning  “Folklordan  o‘rganaylik”,  N.Mallaevning 
“Alisher  Navoiy  va  xalq  ijodiyoti”,  O.Sobirovning  “Sarchashma  adib  ijodida”, 
kabi  asarlarda  folklor  obrazlarining  yozma  adabiyotga  ta’siri  haqida  fikr 
yuritilgan.  “Yozma  adabiyotning  mifik  obrazlarni  o‘zlashtirishi  haqida 
T.Xo‘jaev  “XV  asrning  1-yarmi  o‘zbek  adabiyoti  va  folklorning  o‘zaro  ta’siri” 
mavzuidagi  nomzodlik  dissertastiyasida  batafsil  to‘xtaldi”.
22
  Tadqiqotimizni 
anashu asarlardan foydalanib olib boramiz. 
        Folklor  obrazining  nomlanishi,  mohiyatidagi  ayrim  jihatlar  aynan 
ko‘chirilsa-da,  yozma  adabiyot  o‘zlashtirgan  folklor  obrazi  aynanligi 
ta’minlansa-da,  u  ilgarigi  holatini  ma’lum  ma’noda  yo‘qotib,  yozma  adabiyot 
qonun-qoidalariga  buysunadi,  yangi  obraz  paydo  bo‘ladi.  U  usluban  folklor 
obraziga  xos  bo‘lsa-da,  yozma  adabiyot  bag‘rida  qayta  tug‘ilgan,  stilizastiya 
qilingan  obrazdir.  Ehtimol  shu  sababli  ham  qatiiy  hukm  maqomidagi  xulosalar 
chiqarish  ancha  mushkuldir.  Shunga  qaramay    bir  qarashda  istiqlol  shoirlari 
ijodida  anana  va  yangilik  nisbati  turlicha  ekanligi  ko‘zga  tashlanadi:  birlarida 
                     
22
 R. Nosirov. Xalq qo‘shiqlari kompozitsiyasi Toshkent, “Fan” 2006 

---

65
 
 
an’ana  ustivor,  boshqalarning  ijodiy  tadrijida  an’anaviylikdan  yangilik  tomon 
o‘zgarish, tag‘in bazi birlarining ilk she’rlaridayoq yangilikka intilish nomoyon 
bo‘ladi.  
Folklor obrazining nomlanishi, mohiyatidagi ayrim jihatlar aynan ko‘chirilsa-da, 
yozma adabiyot o‘zlashtirgan folklor obrazi aynanligi ta’minlansa-da, u ilgarigi 
holatini  ma’lum  ma’noda    yo‘qotib,  yozma  adabiyot  qonun-qoidalariga 
buysunadi, yangi obraz paydo bo‘ladi. U usluban folklor obraziga xos bo‘lsa-da, 
yozma  adabiyot  bag‘rida  qayta  tug‘ilgan,  stilizastiya  qilingan  obrazdir. 
“Xalqqo‘shiqlarida  daraxt, soch, terak, choy, suv, daryo,  gul,  olov, shu’la kabi 
yuzlab  ramziy  obrazlar  orqali  lirik  qahramon  ruhiyati  ochib  berilgan  bo‘lsa, 
yozma  she’riyatda  bu  obrazlar  o‘zlashtirilganda  ularning  haqiqiy  mohiyati  goh 
saqlab  qolindi,  goh  boshqa  vazifa  va  boshqa  ma’noda  talqin  qilindi.  Yozma 
adabiyot  ijobiy  mifologik  obrazlar  sifatida  Xizr,  chiltonlar,  pari;  salbiy 
mifologik obrazlar sifatida iblis, shayton, jin, ajina, alvasti, jodugar, yalmog‘iz, 
dev kabilarni qo‘llab, o‘z g‘oyasi va maqsadi yo‘lida ishga soldi”
23
.Bu obrazlar 
mustaqillik davri she’riyatida ham bir qator o‘rinlarda turli ma’nolarni ifodalash 
uchun  qo‘llaniladi.  Yuqoridagi  obrazlar  hozirgi  davrga  kelib  asosiy  vazifasi 
qiyoslash vositasini taminlash uchun xizmat qilmoqda. Yaniki, tasvirlanayotgan 
obrazning  biron  bir  xususiyatini  yuqoridagi  orazlarga  o‘xshatish  orqali 
qahramonning xarakter xususiyatini, jamiyatdagi o‘rnini yoritib beriladi.  
O‘zbek  she’riyatida  xalqqo‘shiqlaridagi  ramziy  obrazlar  stilizastiyasi  ayricha 
jarayon  sifatida  kechdiki,  bu  hanuz  davom  etib  kelayotgan  jarayondir. 
Folklorshunos  A.Musaqulov  “O‘zbek  xalq  lirikasi,  tarixiy  asoslari,  badiiyati” 
monografiyasida yozma she’riyatdagi ramziy obrazlarni tadqiqqilish, solishtirish 
ramziy  obrazlar  mohiyatidagi  o‘zgarishlarni  talqin  etish,  shoirlar  yaratgan 
ramziy  obrazlarni  tahlilga  tortish  yirik  tadqiqotlarga  asos  bo‘ladi  deb  to‘g‘ri 
e’tirof  etadi.  Uning  fikricha,  suv  kulti  marosim  va  sevgi  tushunchasi  bilan 
bog‘liqdir.  Folklor  obrazlarining  yozma  adabiyot  tomonidan  o‘zlashtirilishi 
ijodkor  fikrining  chuqurroq  anglashilishi,  asarning  jozibali  bo‘lishi  uchun 
                     
23
A.Musaqulov “O‘zbek xalq lirikasi, tarixiy asoslari, badiiyati” Toshkent 1995-y
 

---

66
 
 
xizmat qiladi, yozma she’riyatga xos obrazlar safini kengaytiradi. Zotan, folklor 
obrazlari  o‘rinli,  mantiqli  tarzda  qo‘llansa,  yozma  adabiyotda  obrazlar  olami  
yanada kengayadi.  
Mustaqillik  davrida  yaratilgan  xalqona  ruhdagi  she’rlarning  xalqchilligi 
sirlaridan  biri  bu  ifodalanayotgan  fikrning  xalq  tiliga  yaqinligidir.  Shu  bilan 
birga  tasviranayotgan  obrazning  ichki  kechinmalarini  xalqona  ruh  va  xalqona 
ifoda orqali ifodalanishidir. Bu esa obrazlarning haqiqiy ishonarli bo‘lishiga olib 
keladi.  Mustaqillik  she’riyatida  xalqhayoti,  turmush  tarzi,  turli  davrlardagi 
e’tiqodiy  qarashlar  bilan  bog‘liq  motivlar  stilizastiyasi  alohida  o‘rin  tutadi. 
Aytaylik,  qadimda  insonnning  u  yoki  bu  jonivor  bilan  qarindoshligiga 
ishonilgan.  Bu  totemizm  deb  yuritiladi.  O‘zbek  xalqi  otni,  bo‘rini  o‘ziga  totem 
ajdod  hisoblagan.  Hatto  o‘lgan  insonlarning  ruhi  ham  totem  jonivorlarga 
ko‘chib  o‘tadi,  deb  qaralgan.  E’tiborli  jihati  shundaki,  bu  ibtidoiy  qarashlar 
motam  marosimiga  aloqador  xalqqo‘shiqlari  vositasida  yozma  adabiyotda 
yaratilgan  marsiyalarga-da  ko‘chib  o‘tgan.  Jumladan,  bunga  H.Xudoyberdieva 
qalamiga mansub yo‘qlovdan misol keltirish mumkin: 
 
Endi mening kunimga kim yaraydi, 
Bolam bo‘ldi bir qashqirning ozug‘i. 
Ordan o‘lim avlo-degan, voy bolam-ey, 
Go‘dakligin qashqir egan, voy bolam-ey. 
Horib shivirlaysan: 
-Joningiz qayda? 
-Shumi?-Qilichimni ko‘lga tashlaysan, 
-Balki bu?-Qo‘lingni cho‘zasan yoyga… 
 
Shu o‘rinda totemizm atmasi  nima  o‘zi  degan  haqli savol tug‘iladi?  Totemizm, 
bunda  inson  vafot  etganidan  keyin  yashashni  davom  ettiradigan  o‘zga  bir 
olamga  ketadi  va  boshqa  va  boshqa  bir  jonzodga  aylanib  yashashni  davom 
ettiradi  degan  aqidaga  ishonch  paydo  bo‘ladi.  Shuning  uchun  kimdir  burgutga, 

---

67
 
 
yana kimdir ayiqqa, boshqa birov esa kiyikka etiqod qilib  ularni  o‘z akasi  yoki 
ukasi o‘rnida ko‘rib, shakli tushurilgan tumorlarni bo‘yinlariga osib yurganlar. 
Ijodkor  xalqqa  yaqin  ohanglarda  dardini  aytishga  intilib,  ko‘ngil  dardlarining  xalq 
yuragidan  joy  olishi  uchun  folklor  ohanglaridan  foydalanishi  mumkin.  Ba’zan  bu 
hol  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  yuz  beradi,  chunki  ijodkor  xalqqo‘shiqlari,  dostonlarini 
tinglayverib,  xalqona  ohang  vujud-vujudiga,  ruhiga  singib  ketgan  bo‘ladi.  Shunda 
beixtiyor  folklorga  xos  ritmiklikdan  foydalanib  she’rlar  bitiladi.  Hatto  bu  haqda 
To‘ra Sulaymon shunday yozadi: 
 
                          Xalq yo‘lida she’r yozish 
                          Oppa-oson ish ekan, 
                          Boshqalarning turganu 
                          Bitgani tashvish ekan,  
 
Xalq  orasida  ruhning  barhayotligiga  ishonch  haligacha  saqlanib 
kelayotganligini 
yangidan-yangi 
yozilayotgan 
marsiyalarda 
hamon 
saqlanayotganligi  yana  bir  karra  tasdiqlaydi.  Qadimgi  ajdodlarimiz  inson  o‘lgach, 
uning  ruhi  yashashda  davom  etishiga,  faqat  u  boshqa  ko‘rinishlarda  bo‘lishiga 
qattiq  ishonganlar.  O‘lgan  odamlarning  ruhi  qush,  hasharotlar,  gul,  yomg‘ir, 
shamol ko‘rinishida bu dunyoga qaytib kelishiga amin bo‘lganlar. Qizig‘i shundaki, 
xalqqo‘shiqlariga  xos  abadiy  hayot,  ruhning  boqiyligi,  uning  bir  ko‘rinishdan 
boshqa  ko‘rinishga  evrilishi  haqidagi  ibtidoiy  mifologik  tasavvur-tushunchalar 
hozirgi  zamonda  yaratilayotgan  marsiyalarda  ham  ko‘zga  tashlanadi.  Bu  esa, 
marsiyalarning  xalq  motam  qo‘shiqlariga  xos  an’analar  zaminida  yaratilib,  shu 
asosda  badiiy  tadrijga  erishganligini  to‘la  asoslaydi.  Motam  qo‘shiqlariga  xos 
an’anaviy  motivlar,  ramziy  obrazlar,  tasvir  usuliga  xos  xususiyatlar,  kompozstion 
belgilar  hozirda  yozma  adabiyotda  yaratilayotgan  marsiyalarda  ham  uchrashi 
ko‘zga  tashlanadi.  Shu  orqali  marhumlar  xotirasini  ardoqlash  va  sharaflash 
an’anasini  o‘zida  saqlab  kelayotgan  marsiyalar  folklor  hamda  yozma  adabiyot 
aloqalarini  yorqin  aks  ettiradi.  Bugungi  she’riyatda  bu  kabi  voqelikni  turli 

---

68
 
 
shakllarda  bejab-bo‘yab  ko‘rsatishga  qarshi  o‘laroq  falsafiy  mushohadakorlik, 
sertimsol  idrok    va  ifoda  realistik  tasvirda  alohida  yo‘nalish  kasb  etdi.  Bugungi 
kunda  marsiya  yaratishda  ham  voqelikning  zohiriy  jihatlari  emas,  botiniy  jihatlari 
qahrmon  ruhida  kechayotgan  kurash,  tuyg‘u  ustuvorligi  kabi  tahlillar  ustivorlik 
qilmoqda.  Tabiyat,  jamiyat,  inson  psixologiyasini  vobasta  tushuntirishda  yangicha 
ijodiy munosabat-falsafiy idrok va ifoda saviyasini yuksaltirdi. Albatta, yuqoridagi 
jihatlarning  bir  qirrasi  folklorning  boy  ma’naviy  me’rosiga  borib  taqalayotgani 
quvonarli holdir. 
“Aslida  marsiyalar  maishiy  voqelikka  daxldor,  biror-bir  kishi  vafoti 
munosabati  tufayli  ma’lum  bir  ijodkorning  ko‘nglidan  kechgan  his-tuyg‘ulari  va 
hasratlarini she’riy tarzda ifodalash ehtiyoji bilan yaratiladigan badiiy shakl tiplaridan 
biri sifatida lirikaning boshqa janrlaridan ajralib turadi”
24
. Hozirgi o‘zbek she’riyatida 
xalq  yig‘i  va  yo‘qlovlari  xarakterida  yaratilgan  lirik  asarlar  “marsiya”,  “yo‘qlov”, 
“xotira”,  “...xotirasiga”,  “bag‘ishlov”,  “girya”,  “qo‘msash”  va  hokazo  kabi  nomlar 
bilan  yuritiladi.  Ularda  shunday  motivlar  va  obrazlar  uchraydiki,  bevosita  motam 
marosimiga  aloqador  ayrim  urf-odatlarni,  irim-sirimlarni,  mifologik  tasavvur-
tushunchalarni o‘zida ifodalashi bilan diqqatni tortadi.   
Marsiyalar    yozma  xarakterda  yaratilishi,  yakka  ijod  mahsuli  bo‘lishi,  bir 
kishining his-tuyg‘ularini ifoda etishi, marosimga daxlsizligi, ijroga moslashmaganligi 
bilan  xalq  aza  qo‘shiqlaridan  ajralib  turadi.  Lekin  shunday  bo‘lsa-da,  ular  motam 
marosimi  folklori  janrlariga  xos  g‘oyaviy,  badiiy-kompozistion  xususiyatlarni  o‘zida 
ifodalab  kelishi  kuzatiladi.  Jumladan,  marsiyalarda  ham  xuddi  motam  marosimiga 
aloqador  yig‘i  va  yo‘qlovlardagi  kabi  kishining  o‘limiga  achinish,  marhumni 
xotirlash, qo‘msash motivlari yetakchilik qiladi.  
Xususan,  bugun  ham  xalq  og‘izaki  ijodidadagi  marsiyalar  asosida  yaratilgan 
bir qator she’riy namunalarni uchratish mumkin. Fikrimizni dalillovchi yana bir asos 
shuki,  bugungi  she’riyatimizdagi  bazi  bir  namunlarni  xalq  og‘izaki  ijodida  ham 
uchraydi.  Bu  fikrlarimiz  bilan  tog‘ridan  to‘g‘ri  ko‘chirilgan,  obrazlar  sistemasida 
umuman  o‘zgarish  bo‘lmagan  degan  fikrdan  ancha  yiroqmiz.  Shuni  takidlash 
                     
24
A.Musaqulov “O‘zbek xalq lirikasi, tarixiy asoslari, badiiyati” Toshkent 1995-y.
 

---

69
 
 
muhimki,  ijodkor  qaynoq  ijod  jarayonida  ongida  yig‘ilgan  ma’lumotlardan 
foydalanadi.  Bu  esa,  avval  mavjud  bo‘lgan  obrazning  qayta  jonlanishiga  sabab 
bo‘ladi,  natija  esa,  qayta  ishlangan  ananaviy  obrazning  yangi  namunasidir.  Misol 
tariqasida Rauf Parfining “Abdullajon marsiyasi”ni olishimiz mumkin . 
Xullas,  Rauf  Parfining  “Abdullajon  marsiyasi”  she’ri  uch  qismdan  iborat 
bo‘lib, u shoirning yoshlikdagi qadrdon do‘sti Abdullajonning vafoti munosabati bilan 
yozilgan. She’rda xalqning o‘lim hodisasiga munosabati, marhumlar ruhiga ishonchi, 
qayta tirilishga iymon keltirishi yorqin tasvirlangan. She’r o‘liklar ruhini ifoda etuvchi 
ramziy  obrazlarga  boyligi  jihatidan  yanada  e’tiborni  tortadi.  U  xalq  yig‘i  va 
yo‘qlovlari kabi barmoq vaznida, to‘rtlik tipidagi she’riy shaklda yozilgan. She’rning 
ohangi  ham  xalq  yig‘i  va  yo‘qlovlari  ohangiga  juda  yaqin.  Folkloriy  ohangning 
stilizastiya qilinishida nafaqat vaznning, balki tavze’ san’atining ham hissasi bor. 
Rauf  Parfi  “Abdullajon  marsiyasi”  she’rida  qush  obrazini  marhum  ruhi 
timsolida  keltiradi.  Agar  qush  xalq  yig‘i  yo‘qlov  qo‘shiqlarida  an’anaviy  ramziy 
obrazlardan biri sifatida ruh va marhum timsolini yoki o‘lim ramzini ifodalab kelishini 
esga olsak, shoirning bu o‘rinda xalqona usuldan foydalanganini sezamiz. 
 
                          Qushlar, qushlar, qator-qator, 
                          Qushlar uyga qaytingiz. 
                          Abdullajon qaytmas ... zinhor, 
                          Yor-do‘stlarga aytingiz . 
 
Xuddi shu she’riy parcha ohangiga mos qo‘shiq xalqda ham bor: 
 
                           Otmang mani toshlar bilan, 
                           Uchib ketarman qushlar bilan. 
                           Qushlar qaytar, men qaytmasman, 
                           Ko‘zlar to‘lar yoshlar bilan. 
 
Bu  to‘rtliklarning  har  ikkalasi  ham  ruhning  qush  bo‘lib  uchib  ketishiga 

---

70
 
 
daxldor  xalqona  ishonch  zamirida  yaratilgan.  E’tiborli  jihati  shundaki,  to‘rtliklarning 
har  ikkalasida  ham  qushlar  singari  uchib  ketgan  jonning  endi  qaytib  kelmasligiga 
ishora qilinadi. 
Xalq 
orasida 
ruhning 
barhayotligiga 
ishonch 
haligacha 
saqlanib 
kelayotganligini  yangidan-yangi  yozilayotgan  marsiyalarda  hamon  saqlanayotganligi 
yana bir karra tasdiqlaydi. Qadimgi ajdodlarimiz inson o‘lgach, uning ruhi yashashda 
davom  etishiga,  faqat  u  boshqa  ko‘rinishlarda  bo‘lishiga  qattiq  ishonganlar.  O‘lgan 
odamlarning  ruhi  qush,  hasharotlar,  gul,  yomg‘ir,  shamol  ko‘rinishida  bu  dunyoga 
qaytib  kelishiga  amin  bo‘lganlar.  Qizig‘i  shundaki,  xalqqo‘shiqlariga  xos  abadiy 
hayot, ruhning boqiyligi, uning bir ko‘rinishdan boshqa ko‘rinishga evrilishi haqidagi 
ibtidoiy 
mifologik 
tasavvur-tushunchalar 
hozirgi 
zamonda 
yaratilayotgan 
marsiyalarda ham ko‘zga tashlanadi. Bu esa, marsiyalarning xalq motam qo‘shiqlariga 
xos  an’analar  zaminida  yaratilib,  shu  asosda  badiiy  tadrijga  erishganligini  to‘la 
asoslaydi.    
Xalqqo‘shig‘ida: 
 
                            Otajonim, yomg‘ir bo‘lib yog‘sangiz, 
                            Boshim ochib chiqardim. 
                            Shamol bo‘lib kelsangiz, 
                            Ko‘ksim ochib chiqardim, 
 
-deb  kuylansa,  shoir  Rauf  Parfi  tomonidan  yozilgan  “Abdullajon 
marsiyasi”da: 
                        Shamol kabi uchib o‘tgaysan, 
                        Shovullaysan boshimda har zum. 
                        Aytilmagan qo‘shiq aytgaysan, 
                        Yaproqlarni otgaysan uzib, 
 
-deyiladi. 
Shoir 
ajdodlarimizning 
qarashlariga 
suyanib, 
do‘stining 
ruhi 
o‘lmaganligiga,  u  hamisha  odamlar  bilan  birga  ekanligiga,  faqat  ko‘zga  ko‘rinmas 

---

71
 
 
qiyofada  namoyon  bo‘lishiga  ishonadi.  ”Abdullajon  marsiyasi”da  xalqona  ifodalar 
juda  ko‘p.  Masalan,  shoir  o‘limni  “yorug‘  olamni  tark  etish”  yoki  “bu  dunyoni 
butunlay  tark  etish”,  marhumni  tuproqqa  dafn  qilish  holatini  “sovuq  erga  qo‘ydek 
seni”, marhum holatini esa “nafas olmay ul uxlaydi, ko‘kragida o‘ng qo‘li” deya ifoda 
etadiki, bular xalq orasida ham tez-tez quloqqa chalinib turadigan ifodalardir. 
 
Xalqqo‘shig‘ida:  
                            Otajonim, yomg‘ir bo‘lib yog‘sangiz, 
                            Boshim ochib chiqardim. 
                            Shamol bo‘lib kelsangiz, 
                            Ko‘ksim ochib chiqardim,  
 
-deb  kuylansa,  shoir  Rauf  Parfi  tomonidan  yozilgan  “Abdullajon 
marsiyasi”da: 
                        Shamol kabi uchib o‘tgaysan, 
                        Shovullaysan boshimda har zum. 
                        Aytilmagan qo‘shiq aytgaysan, 
                        Yaproqlarni otgaysan uzib, 
 
-deyiladi.  Shoir  ajdodlarimizning  qarashlariga  suyanib,  do‘stining  ruhi 
o‘lmaganligiga,  u  hamisha  odamlar  bilan  birga  ekanligiga,  faqat  ko‘zga  ko‘rinmas 
qiyofada  namoyon  bo‘lishiga  ishonadi.  ”Abdullajon  marsiyasi”da  xalqona  ifodalar 
juda  ko‘p.  Masalan,  shoir  o‘limni  “yorug‘  olamni  tark  etish”  yoki  “bu  dunyoni 
butunlay  tark  etish”,  marhumni  tuproqqa  dafn  qilish  holatini  “sovuq  erga  qo‘ydek 
seni”, marhum holatini esa “nafas olmay ul uxlaydi, ko‘kragida o‘ng qo‘li” deya ifoda 
etadiki,  bular  xalq  orasida  ham  tez-tez  quloqqa  chalinib  turadigan  ifodalardir. 
Demakki, folklor bilan zamonaviy adabiyot bir-biri bilan bog‘liq. Xalq og‘izaki  ijodi 
ma’lum  m’noda  zamonaviy  adabiyot  uchun  maktab  vazifasini  bajaradi.  Bunday 
misollarni  faqatgina  marsiya  janrida  emas  balki,  boshqa  yo‘nalishlarda  yaratilgan  bir 
qator ijod namualarida ham uchratish mumkin.  

---

72
 
 
                              Jonim senda deyman-aylanmas tilim, 
 
 
 
Jonim sensan deyman-yuragim to‘nar... 
   
 
Mening omonatim... 
   
 
Jonim! 
   
 
Sevgilim!   
 
Usmon  Azimning  “Ertak”  she’ridan  keltirilgan  ushbu  parchaning  birinchi 
misrasida  ertaklarda  uchraydigan  “epik  qahramonning  joni  qilichida  bo‘lishi” 
an’anaviy  usulidan  foydalanilgan.  Ma’lumki,  bu  usulning  tarixiy  asosida  animizmga 
ishonch  g‘oyasi  yotadi.  Ikkinchi  misrada  esa  lirik  qahramon  o‘z  jonining  ma’lum 
jonsiz  predmetda  emas,  real  shaxsda,  aniqrog‘i,  sevgan  ma’shuqasida  ekanligini 
ta’kidlaydi.  Bu  misralar,  o‘z  navbatida,  insoniyat  badiiy  tafakkuri  taraqqiyotida  yuz 
bergan  o‘zgarishlarni  aks  ettirmoqda.  Chunki  ikkinchi  misra  orqali  davrlar  o‘tishi 
bilan  xalqning  mifologiyaga  ishonchi  susayib  ijtimoiy  tus  kasb  etgani,  reallikka 
ishonchi orta borganan anglashiladi.albatta, bu o‘rinda voizlikka aslo o‘rin qolmagan, 
endi aytmoqchi bo‘lganlarni san’at yo‘li bilan obrazlar vositasida aytish mumkin edi. 
Agar  birinchi  misradagini  obyektiv  omil  deb  qarasak,  ikkinchi  misradagi  ahamiyati 
undan aslo kam bo‘lmagan subyektiv inson omilini ham ta’kidlamoq zarur. Bu avvalo 
faol  harakatdan  uzilgan  faol  harakatdan  uzilgan  ijodkoda  mavjud  voqelikni  qayta 
idrok etish imkonini ham yaratadi.   
She’riyatimizda  yana  bir  qator  obrazlar  mavjudki  bularni  folklor  ta’sirida 
yaratilgan obrazlar deb baholashimiz  mumkin.  Agar quyidagi  A. Oripovning she’rini 
o‘rganadigan bo‘lsak, bunda  moziy bilan  bugunning qandaydir ko‘rinmas  iplar bilan 
bog‘langanligiga  guvoh  bo‘lishimiz  mumkin.  Tush  ta’birlarida  zilzila  hodisasi 
ko‘pincha o‘lim sodir bo‘lishidan darak sifatida talqin qilinadi. Bunday xalqona talqin 
A.Oripovning  “Shoir  Chorijon  marsiyasi”da  badiiy  ifoda  tarzida  keltirilganligi 
kuzatiladi: 
                                    Uyingda yuz berdi zilzila, 
                                    Bu ne hol bahorda zilzila. 
                                     Hech kimning shogirdi o‘lmasin. 

---

73
 
 
Ma’lumki,  zilzilalar  tasodifan  yuz  berib,  insonlar  boshiga  kulfat,  tashvish 
yog‘diradi.  U  tufayli  ko‘pincha  o‘lim  yuz  beradi.  Odamlarning  uylari  vayron 
bo‘lib,  boshpanasiz  qoladilar.  Qancha-qancha  kishilarni  tom  bosib  qoladi.  Xullas, 
zilzila  tufayli  odamlarning  oromi,  tinchi buziladi.  Shuning  uchun  tush  ta’birlarida 
va  badiiy  asarlarda  zilzila  ko‘pincha  falokat,  yomonlik,  o‘lim  ramzini  bildirib 
keladi.  Yuqoridagi  marsiyada  zilzilaning  aynan  bahorda  yuz  berganligini  alohida 
ta’kidlash  bilan  she’r  qahramoni  Chorijonning  ayni  yoshlik  chog‘ida,  umrining 
gullagan pallasida vafot etganligi bildiriladi.  
Agar biz folklor bilan bugungi she’riyatni ilmiy taqoslashni davom ettirsak, 
bevosita  ritm  masalasigaduch  kelishimiz  tabiiy.  Xo‘sh,  ikkala  davr  she’riyatidagi 
ritmning  bir-biridan  farqli  va  o‘xshash  jihatlari  nimada?  Avvalgi  tadqiqotlarda  bu 
haqida  qanday  fikrlar  yuritilgfan  degan  savollar  yuzasida  atroflichayondashamiz. 
Odatda, folkloriy ritm stilizastiyasi ikki yo‘l bilan hosil qilinadi: 1.Bilvosita yuzaga 
kelgan  folkloriy  ritm  stilizastiyasi.  2.Bevosita  yuzaga  kelgan  folkloriy  ritm 
stilizastiyasi. 
Bilvosita  yuzaga  kelgan  folkloriy  ritm  stilizastiyasi  tazmin  bog‘lash  yoki 
janr  stilizastiyasi  jarayonida  yuzaga  keladi.  Shoir  xalqning  biror  asariga  tazmin 
bog‘lar ekan, undagi ritmik ohangdorlikni ham stilizastiya qiladi. 
Shoirlar  xalq  dostoni  va  xalq  qo‘shig‘i  ritmik  ohangdorligini  stilizastiya 
qilishi  mumkin.  Bugungi  o‘zbek  she’riyatida  ko‘pincha  “Alpomish”,  “Go‘ro‘g‘li” 
kabi  dostonlarga  murojaat  qilindi.  Bu  davrda  she’riyat    mustaqillikni  kuylash  va 
buning qanchalik muhimligini xalqqa etkazish yo‘llarini axtarayotgan edi. Endigina 
qaramlik  iskanjasidan  ozod  bo‘lgani  bois  erk  uchun  kurash  yo‘lida  Alpomish, 
Go‘ro‘g‘li,  Boychibor,  G‘irot  kabi  obrazlarni  yordamga  chaqirdi.  Xalq  dostonlari 
ohanglari  xalqning  qalb-qalbiga  singib  ketgani  bois  bu  ohanglardan  foydalanish 
maqsadga  etishni  osonlashtirardi.  Shoir  dostondan  bayt  yoki  satr  keltirib,  uni 
davom ettiradi. Oqibatda folkloriy ritm stilizastiyasi bilvosita yuzaga keladi.  
“Xalqqo‘shiqlari  ohanglarida  shoirlar  goh  xiyonatni  qoralasalar,  goh 
sadoqatni  ulug‘ladilar.  Oqibat  xalqona  ohanglar  yordami  ruhiy  ko‘tarinkilik 
berishiga ishonib, xalqning mashhur qo‘shiqlariga tazmin bog‘lash orqali dardlarini 

---

74
 
 
oshkor qildilar”
25
.  
Xalq dostonlari ohanglarini o‘zlashtirgan o‘nlab she’rlar she’rxonga taqdim 
qilindi:   
Qurru-yo qur, hayt-a, to‘ramning oti, 
Oq to‘shim-yayloving, sochim shipirtki. 
 
Zebo  Mirzaevaning  “Boychibor  haqida  qo‘shiq”  she’ri  “Alpomish 
dostonidan  olingan  shu  misralar  bilan  boshlangan.  Ma’lumki,  Boychibor  poygada 
yutqizib  qo‘yadiganday  tuyulganda  Barchin  unga  murojaat  qilib  yolvorgan. 
Barchinning bu  yolvorishi  yuqoridagi satrlar bilan boshlanadi. Shoira she’ri  uchun 
bu  satrlar-libos.  She’rda  80-yillargacha  xalqimiz  taqdirida  yuz  bergan  fojialar 
Barchin  tilidan  kuylanadi.  She’r  mazmunida  Barchin  umrining  asosiy  qismi 
voqealari  libos  qilib  olinganu,  libos  ichida  shoira  dardlari,  xalqqismatiga 
kuyinishlari  jo  qilingan.  Kuylash  jarayonida  shoira  goh“Alpomish  ohanglariga” 
ergashsa, goh xalqona ohanglarni qalb ohanglari bilan sintezlashtiradi: 
 
Alpim, qironlarda qiyilgan alpim,  
Yurtingni na shoh, na sulton taladi.  
Na elning, na tilning farqiga borgan 
Qullaring taladi, Ulton taladi. 
 
Yo‘ldosh  Eshbekning  “O‘zbekning  oti”  she’rida  esa  “Alpomish”  dostoni 
ritmikasi  to‘liq  stilizastiya  qilingan.  Faqat  dostondagi  bu  parcha  4,5,8  misrali 
bandlardan  iborat  bo‘lsa,  she’rda  4  misrali  banddan  foydalanilgan.  Ayni  chog`da, 
dostonda  har  band  oxirida  “O‘zbekning  oti”  birikmasi  aynan  saqlanib,  misraning 
qolgan  qismi  o‘zgargan,  she’rdagi  barcha  bandlarda  to‘rtinchi  satr  bir  xildir. 
Dostonda  “Asl  tulpor  ekan  o‘zbekning  oti”,  “Bo‘shalsa,  o‘zadi  o‘zbekning  oti”, 
“Avaylab  o‘zadi  o‘zbekning  oti”  satrlari  o‘rniga  faqat  “Bo‘shalsa,  o‘zadi 
o‘zbekning oti”  satri  qo‘llanilgan.  Shu  tafovutlar  doston  va  she’r  orasidagi  ohang 
                     
25
A.Musaqulov “O‘zbek xalq lirikasi, tarixiy asoslari, badiiyati” Toshkent 1995-y
. 

---

75
 
 
aynanligiga  rahna  soladi.  Xalq  dostonida  bu  misra  qalmoq  sinchisining 
Boychiborga  bergan  ta’rifining  kulminastiyasi  bo‘lsa,  she’rda  Boychibor  orqali 
xalq dardi, qaramlik iztiroblari, hurlikning esa yaqinligi ifodalangan. 
 
                                    Qil arqonlar botar oyoqlariga, 
                             Katta ko‘zlarida elning faryodi.  
                             Dushmanlar kiradi tuyoqlariga, 
                             Bo‘shalsa, o‘zadi o‘zbekning oti.  
 
Dostonda  Boychiborning  oyoqlariga  gulmixlar  kirsa,  she’rda  “dushmanlar 
kiradi”.  Shuni  ta’kidlash  lozimki,  bunday  she’rlarda  stilizastiyaning  bir  necha  turi 
sintezlashib  keladi.  Yuqoridagi  she’rda  motiv,  obraz,  ritm  stilizastiyasi  o‘zaro 
vobasta  bo‘lib  kelgan.  Mumtoz  she’riyatda  tazmin  bog‘lash  qat’iy  qoidalarga  ega: 
unga ko‘ra olingan  misra  yoki bayt  vazni,  qofiyasi, radifi  mukammal saqlanmog‘i 
lozim.  Ammo  xalqqo‘shiqlariga  bog‘langan  tazminlarda  aksar  hollarda  bu 
qoidalarga amal qilinmaydi. Eshqobil Shukurning “Sunbula” she’ri xalqqo‘shig‘iga 
bog‘langan tazmindir. Ammo unda xalqning: 
 
                              Sunbula-yo sunbula, 
                              O‘rab olay gul bilan.  
                              Mening ko‘nglim siz bilan-oy, 
                              Siz ketasiz kim bilan.  
 
–  satrlari  naqarot  vazifasida  bir  necha  bor  takrorlangan.  Shoir  satrlarida  esa 
xalqona  ohang,  qofiya,  vazn  saqlanmagan.  Bu  kamchilik  emas,  shoir  kayfiyati, 
shoir uslubidagi o‘ziga xoslik, xolos. 
 
Ohang  stilizastiyasi  ayrim  lirik  janrlar  stilizastiyasi  yordamida  ham  yuzaga 
kelishi  mumkin.  Alla,  yor-yor  va  yig‘i  stilizastiyasi  ko‘p  hollarda  ohang 
stilizastiyasini  ham  hosil  qiladi.  Chunki  bu  janrlarni  stilizastiya  qilishda  ohang 
muhim  omillardan  biri    sanaladi.  Demak,  alla,  yor-yor,  yig‘i  stilizastiyasi  ularga 

---

76
 
 
xos ritmik ohangdorliksiz kemtik bo‘lib qoladi. 
Samandar  Vohidovning  “Anduh”  dostoni  tarkibidagi  yig‘i  stilizastiyasi 
xalq yig‘ilaridagi ohangni yodga soladi. 
 
Kuylakchalar tikkan edim,  
Chiriydimi bo‘g‘chada, bolam-ey, vo bolam. 
Bolang emas, nolam endi. 
Izg‘iydimi ko‘chada, bolam-ey, vo bolam. 
 
She’rdagi  xalqona  ohangni  yig‘iga  xos  “bolam-ey,  vo  bolam”  -  an’anaviy  radifi 
ta’minlagan.  Shuningdek,  adabiy  alla  va  adabiy  yor-yorlarda  ham  ritm 
stilizastiyasini  yuzaga  keltiruvchi  etakchi  omil  an’anaviy  radif  sanaladi.  
Xalqqo‘shiqlarida  lug‘aviy  ma’no  ifodalamaydigan  shunday  so‘z  takrorlari  tez-tez 
uchrab  turadi.  Ular  ko‘pincha  qarsak  jo‘rligida  ijro  qilinadigan  xalqqo‘shiqlari 
tarkibida uchrab, qarsak miqdori va raqs harakatini belgilash uchun omil vazifasini 
o‘taydi hamda qo‘shiqqa betakror musiqiy ohang bag‘ishlaydi. 
Poetik obraz yaratishda xalqonalik mavzusidagi fikrimizni davom ettirish uchun 
shu mavzuga oid bo‘lgan maqolamizni keltirib o‘tamiz.