Ўзбекистон республикаси қурилиш вазирлиги самарқанд давлат архитектура-қурилиш институти

Дастлабки протошаҳарларнинг режавий шакли
Эр.авв. IV-II асрларда Ўрта Осиёни И.Зулқарнайн босиб олади ва 
эллинизм даври бошланади (Эллада-Греция). Греция шаҳарлари режаси бу 
даврда шаклланган шаҳарларга таъсир қилган. Эр.авв. биринчи минг йилликда 
ҳозирги Бухоро ўрнида қалъа ва унинг олдида бозор шаклланган. Кейинчалик 
қалъа ўрнида Арк қурилган, бозор эса давом эттирилган. Шаҳарни иккита 
асосий йўл тўрт қисмга ажратиб турган ва уларнинг чорраҳасида савдо тими 
жойлашган. Турар-жойлар тўғри бурчакли режа асосида жойлашган. 
Мутахассислар бундай шаҳар режасини Греция шаҳарсозлигининг таъсири деб 
ҳисоблашади. 
Эр.авв. III аср, эрамизниг I асрида Ўрта Осиёни кўчманчи қабилалар 
турклар эгаллашади ва шаҳарларда кўчманчилар анъаналари билан синтез 
юзага келади. Шунингдек, бу даврда кўчманчилардан ҳимояланиш мақсадида 
шаҳарларни ўраб турувчи қалъа деворлар – 
работлар
шакллана бошланди. 
Турклар келган пайтда асосий аҳоли деҳқончилик билан шуғулланган, улар 2, 3 
қаватли турар-жойлар – қасрларда яшашган ҳамда уйларининг олдида 
кўкаламзорлаштирилган ҳудуд томорқалари мавжуд бўлган. 
Ислом келгандан кейин (VIII аср) шаҳарда савдогарлар яшашган, 
деҳқонлар эса шаҳар атрофларида яшашган. Шаҳарда 1, 2, 3 қаватли зич турар-
жойлар ва маъмурий бинолар шаклланди. Шаҳарларда ички ва ташқи мудофа 
деворлари қурилди ва улар Дорун-ички, Берун-ташқи деб номланган. 
ХIII-ХIV асрларда Ўрта Осиёни мўғуллар босиб олгач, шаҳарларни 
кўчманчи манзилгоҳлар режаси асосида қуришган. Дастлабки кўчманчилар 
ўтовлари мўғулларда – гер
, 
туркларда – уй деб аталган. Уларни 

---

жойлаштиришда бир оила ёки бир оиладан тарқалган қариндошлар герларини 
айлана қилиб ўрнатишган, ўртада эса оила бошлиғининг гери бўлган (оила 
бошлиғининг олови атрофида жойлаштиришган). Ўғиллар отасининг гери 
олдига ўзлариникини ўрнатишмаган одатда оталари ўтовининг орқасида 
ўрнатишган. Шунингдек, дунё томонларига нисбатан ҳам оила аъзолари 
обрўсига кўра жойлаштиришган. 
Амир Темур даврида Ўрта Осиё ўзининг энг гуллаб яшнаган даврини 
бошидан кечирди. Амир Темур Чингизхон меросини қадрлаган ва мўғуллар 
анъаналарини давом эттирган, шунингдек, Европа билан алоқаларини 
мустаҳкамлаб, ўзаро малака алмашган. 
Бу даврда шаҳарнинг работ ва берун, дарун типи ўзгарди, Амир Темур 
шаҳарда радиал схемадаги кўчалар типини қўллади. У Мовароуннаҳр ҳукмдори 
бўлгач, илк пойтахти Балх шаҳрини радиал кўчалар билан 8 қисмга ажратган. 
Уларнинг чорраҳасида шаҳар маркази жойлашган. Балх шаҳри шаҳарсозлик 
услуби Ғарб шаҳарсозлигига таъсир кўрсатган.