Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси

Феохромоцитома - бу буйрак усти безлари ёки экстраадренал хромаффин тўқималарининг ҳужайраларидан келиб чиққан ўсимта. Уларнинг асосий хусусияти ортиқча катехоламинларни ишлаб чиқариш қобилиятидир. Эктраадренал ўсмалар параганглиома деб аталади. Улар гипертензия билан оғриган беморларнинг 0,04-1,3% да учрайди. 85-95% ҳолларда, феохромоцитомалар буйрак усти безларида, кўпинча ўнг томонда жойлашган. 10% ҳолларда ўсмалар икки томонлама. Параганглиомалар, одатда, қорин аортаси яқинидаги симпатик занжирда жойлашган. Шиш катталиги 1 дан 15 см гача, камдан-кам ҳолларда 25-40 см гача.

Расм.24. Феохромоцитома. Ўлчами 12х15 см.

Феохромоцитома билан гипертензия патогенези жуда яхши тушунилади. Қон босимининг кўтарилиши адреналин, норэпинефрин ёки допаминнинг ҳаддан ташқари кўп чиқарилиши билан изоҳланади. Биринчи иккитаси кўпроқ ажралиб туради, камроқ дофамин. Фақат адреналин ёки допаминни чиқарадиган ўсмалар қон босимининг сезиларли даражада ошишига олиб келмайди.

Клиника кўриниши катехоламинлар таъсирида юрак-қон томир тизимининг шикастланиш аломатларидан иборат. Кўпчиликда қон босими кўтарилади. Касаллик курсининг қуйидаги шакллари ажралиб туради: қон босимининг кескин ошиши, доимий равишда қон босими ва қон босимининг доимий кўтарилиши фонида кризлар мавжудлиги билан. Феохромоцитоманинг 10-15% ҳолатларида АКБ кризли кечмасдан доимийдир, бу ташхис қўйиш учун қўшимча қийинчиликларни келтириб чиқаради. Касалликнинг нормотензив вариантлари ирсий (оилавий) табиатнинг дофамин-секретор ўсмаси билан боғлиқ. Агар ўсимта асосан адреналин ишлаб чиқарадиган бўлса, унда гипертензияни бета-адренорецепторларнинг гиперактивацияси ва кейинчалик қон томирланишининг бузилиши туфайли артериал гипотензия даврлари билан алмашиши мумкин. Феохромоцитомадаги гипертензив механизмларнинг бу хусусиятлари қон босимининг беқарорлигини, дори моддалари билан бошқарилмаслигини, шу жумладан парадоксал реакцияларни - бета-блокерларни киритишда қон босимининг ошиши билан характерланиши мумкин.
Феохромоцитомадаги кризларнинг ўзига хос хусусиятлари қуйидагилардир: қаттиқ бош оғриғи, юрак уриши, тернинг қизариши, қўлларнинг, оёқларнинг ҳароратининг пасайиши, титроқ, қусиш, юракдаги оғриқ, қорин, юрак ритмининг бузилиши, чап қоринча етишмовчилиги. Беморларда кўриш ва эшитишнинг бузилиши, мидриаз, кўз ёши оқиши, экзофтальм кузатилиши мумкин. Қонда лейкоцитоз, лимфоцитоз, эозинофилия, гипергликемия кузатилади. Сийдикда, глюкозурия, эритроцитурия аниқланади.
Қон босимининг кўтарилиши кўпинча бир соат давом этади, аммо бир неча кун хам бўлиши мумкин. Асоратлари қуйидагилардан иборат: цереброваскуляр инсульт, ўткир энцефалопатия, кўз тўр пардпси кўчиши, геморрагик ўсимта некрози (кучли қорин оғриғи, кўнгил айниши, қусиш, зарба билан бирга келади). Қон босимининг кескин кўтарилишидан сўнг сезиларли пасайиш кузатилади. Қон босими беқарорлиги, ортостатик гипотензия беморларнинг 70 фоизида кузатилади ва бу муҳим диагностик белгидир. Беморларнинг 10% да гемодинамикада назоратсиз ўзгаришлар мавжуд - қон босимининг тасодифий кўпайиши ва пасайиши. Узоқ давом этадиган касаллик билан миокард гипертрофияси қайд этилади, деярли барча беморларда юрак аритмияси кузатилади. Баъзи беморларда юрак ўтказувчанликнинг бузилиши қайд этилади. Периферик томирларнинг спазмини ривожланиши парастезияга, оёқ-қўлларни оғриғига, ўтиб кетувчи оқсоқлик, гангренага, ишемик энтерит ва колитга, ичак инфаркти, ичак тутилишига, қон кетишига олиб келиши мумкин. Буйрак шикастланиши протеинурия (90%), қизил қон ҳужайраларининг ўртача миқдори, цилиндрурия (30%) билан бирга келади. Бел оғриғи, никтурия бўлиши мумкин. Буйрак артерияларининг торайиши ўсма туфайлиг сиқилиши ёки фибромускуляр дисплазия туфайли юзага келади. Камдан кам ҳолларда сийдик пуфагида параганглиома жойлашиши мумкин. Клиникаси сийишдан кейин кризлар билан ажралиб туради.
Ташхис катехоламинлар (қонда) ва уларнинг метаболитлари (қонда ва сийдикда) кўпайишини аниқлашга асосланган. Одатда, кўрсаткичлар 5-10 ёки ундан кўп марта оширилади. Буйрак усти безининг катталашиши ультратовуш, МСКТ, МРТ ёрдамида аниқланади.