Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни Сақлаш Вазирлиги Тошкент фармацевтика институти Педагогик технологиялар ва педагогик

Диафрагма орқали нафас олиш – кўкрак қафасининг кўндаланг 
ўзгариши ҳисобидан содир бўлади. Диафрагма қисқаради ( бунда қовурғалар 
оралиғидаги нафас мускуллари қисқаради, бироз озроқ). 
Диафрагма қовурға орқали нафас олиш диафрагмаларнинг тўғридан-
тўғри ва кўндаланг равишда қисқариши, қовурғалараро нафас олиш 
мускулларининг қисқариши натижасида юзага келади. Бу нафас олиш энг 
тўғри бўлиб, ундан нутқ товушини ҳосил қилиш учун фойдаланилади. 
Кўкрак қафасининг кенгайиши нафас чиқариш натижасида фаол ишга 
киришган қовурғалараро мускулларнинг ҳаракати ўпка кенгаяди ва ҳаво 
билан тўлади. Шундай савол туғилади – нафас олиш қандай содир бўлади? 
Кўкрак қафаси диафрагмаси қисқаради ва кўтарилади ҳамда кўкрак 
қафасининг юқорисига таъсир этади, бу вақтда қовурғалар пастга тушади, 
натижада кўкрак қафасининг кўндаланг ҳажмини кичрайтиради. Кўкрак 
қафасининг умумий ҳажми қисқариши натижасида босим кўпаяди ва ҳаво 
ташқарига чиқади. 
Оддий нафас бурун орқали содир бўлади: у вақт жиҳатидан қисқа ва 
равондир. Оддий нафаснинг формуласи: нафас олиш, чиқариш, паузадан 
иборат. 
Бундай нафас олиш эса нутқ учун етарли эмас. Нутқда нафас чиқариш 
нафас олишга нисбатан чўзиқроқдир. 
Нутқ товушлари нафас олиш жараѐнида юзага келади. Шунинг учун ҳам 
диафрагма, бел ҳамда қовурғалараро мускулларни ривожлантиришга доир 

---

125 
машқлар мавжуд. Масалан, ѐнбошлаган ҳолда бурун орқали чуқур нафас 
олиш. Бунда ҳаво ўпканинг пастки қаватида сақланишига эътибор бермоқ 
даркор. Ҳавони ҳар доим пастга томон ѐллаш лозим. 
Талаффуз ва диксияни созлаш 
Ҳа, баъзи педагогларнинг овози табиатдан берилган. Бироқ ҳар 
қандай овоз махсус машқсиз вақт ўтиши жпраѐнида бузила бошлайди. 
Ҳар бир кишининг овози ўзигагина хос: кучли қаттиқ ва оҳангдордир. 
Овоз аппарати 3 қисмдан : генераторли, энергетик, резанаторлик 
хусусиятига эга. 
Овоз генерацияси овоз тугунчалари оғиз бўшлиғидаги тўсиқларда ҳосил 
бўлади, натижада шовқунли товушлар юзага келади. 
Резанатор тизимида халқум, бурун-халқум, оғиз бўшлиғи, нутқ ритми ва 
динамик ривожланишни таъминлайди. 
Энергетик тизимда ташқи нафас олиш билан боғлиқ бўлиб, ҳаво 
тўлқинлари ва миқдорини ташкил этади, товушнинг келиб чиқишига сабаб 
бўлади. Педагог нутқи кучли, узоқ масофага етиб борадиган ўзгарувчан, 
диапазонли (овоз ҳажми), тембри (улуғлик, ѐрқинлик) бўлиши талаб этади. 
Махсус илмий тадқиқотлар шуни кўрсатадики, паст овозда тушунтириш 
юқори овозда нисбатан самаралироқ ўзлаштирилар экан.