Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тиббий таълимни ривожлантириш маркази

Zamonaviy shaxsiy kompyuterlar va ularning rivojlanishi. Shaxsiy Kompyuterlarning funksional-tuzilmaviy tashkil etilishi.
Hozirgi vaqtda inson hayotiga kompyuter jadal kirib kelmoqda. Kompyuter ish yuritishni osonlashtiradi, yangi xujjatlar va har xil matnlarni tez va sifatli tayyorlash va tahlil qilish, telefon aloqa orqali axborotlar bilan almashish, murakkab hisob kitoblarni tez bajarish va ishlab chiqarish jarayonini osonlashtiradi. Yaqin kelajakda kompyutersiz xayotimizni tasavvur qilib bo`lmaydi. Shuning uchun har bir kishiga tushunarli bo`lgan kichik xajmdagi bilimlar juda kerak bo`ladi.
Elektron hisoblash mashinalarining avlodlari.
Tarixan qisqa vaqt mobaynida (35-40 yil orasida) EHMning to`rt avlodi yaratilib, beshinchi avlod mashinlari loyihalashtirilmoqda. EHMlarning avlodlarga ajratish ularni yaratishda nimalarga asoslanganligi, qanday tuzilganligi, texnik xarakteristikalari, foydalanuvchilar uchun qulayligi va boshqa tomonlari bilan farqlanadi.
EHMlarning birinchi avlodi.(50-yillar boshlarigacha) qatoriga MESM, BESM-1, BESM-2, Strela, M-3, Minsk-1, Ural-1, Ural-2 ba boshqalar kiradi. Bu mashinalarning hammasi elektron lampalar asosida qurilgan. Ularning o`lchamlari katta, elektr quvvatini ko`p iste’mol qiladi, amallarning bajarilishi tezligi past, katta miqdorda axborotlarni saqlay olmaydi va ishonchsizligi bilan ajralib turadi. Bu toifa mashinalar sekundiga o`rtacha 10000 amal bajaradi. Xotirasiga faqat 2047 tagacha son sig`adi.
EHMlarning ikkinchi avlodi.(1960 yillarning boshlari) tranzistorlar (yarimo`tkazgich va magnit elementlar)dan tuzilgan. Bu avlodga mansub mshinalarning o`ziga hos xususiyatlaridan biri, ular qo`llanish sohasi bo`yicha ixtisoslashtirilgandir. Ikkinchi avlod EHMlarida oldingilariga qaraganda tezroq va ishonchliligi ko`proq ma’lumotlarni qayta ishlash imkoniyati yaratildi.
EHMning ikkinchi avlodiga quyidagi mashinalar kiradi: Minsk-2, Minsk-22, Razdan-3, M-220, BESm-6, MIR, Nairi, Minsk-32, Ural-14 va boshqalar. Bu mashinalarda qo`yilgan masalani tez yechish imkoniyatini yaratadigan dasturdan, masalani yechishda EHM bajarishi lozim bo`lgan amallar ketma-ketligidan foydalanish mumkin.
Bunday EHMlarning o`rtacha tezligi 100000 amal/sekund, xotirasiga 10000 tagacha so`z sig`adi.
Elektron hisoblash mashinalarining keyingi murakkablashuvi turli vazifalarni bajaruvchi moslamalarning o`sishiga olib keldi, bu esa o`z navbatida element va sxemalarni kichraytirishni va ularning ishlashdagi ishonchlilikni oshirishni, xotira sig`imini kattalashtirishni, ishlash tezligini yana ham tezlatishni talab etdi. Shunga asosan mikroelektronikada tez orada 1kub santimetr hajmli kristalda eng kamida 5 dona elektronika elementini birlashtirgan electron qurilma, ya’ni mitti integral sxemalar paydo bo`la boshladi. Bunday sxemalar ikkinchi avlod mashinalarida mavjud bo`lgan barcha kamchiliklarning ko`p qismini yo`q qilingan yangi hisoblash mashinalarining paydo bo`lishiga zamin yaratdi. Integral sxema, avvalo yasalayotgan moslamalarni miniaturalash (juda kichiklashtirish)ga olib keldi.
EHMlarning uchinchi avlodi.(60-yillarning oxiri) ko`pchilik tranzistorlar va turli xil ehtiyot qismlar o`rniga integral sxemalardan keng ko`lamda foydalanish bilan harakterlanadi.
Integral sxemalarni ishlatish tufayli mashinalarning texnik va ishlatish xarakteristikalarini ancha yaxshilashga, jumladan, ixchamlashishi va ishlash tezligining oshishini ta’minlashga erishildi. Bunday mashinalarning samarali va ishonchli ishlashi ta’minlandi. Xotira sig`imi 2048 Kbaytgacha bordi. Bu avlod mashinalarini birgalikda ishlab chiqargan yagona sistema turidagi mashinalar tashkil qiladi. Shuning uchun ham bu turdagi mashinalarning nomi ES dan boshlanadi.
Bu mashinalar turiga qarab, sekundiga 2 milliongacha turli arifmetik amal bajarishi mumkin bo`ldi.
Fan va texnikaning rivojlanishi odam bilan EHM o`rtasida muloqot qilish mumkin bo`lgan hisoblash mashinalari yaratish zaruratini tug`dirdi. Ba vazifa yangi paydo bo`layotgan to`rtinchi avlod mashinalarida amalga oshirildi.
EHMlarning to`rtinchi avlodi. 1970 yillardan etiboran paydo bo`la boshladi. Ularda element bazasi sifatida katta integral sxemalar. Ya’ni 1sm kub hajmda 100 minggacha elementni birlashtirgan mikrosxema qo`llanildi. B unday EHMlardan jamoa ravishda foydalanish EHMlar tarmog`ini va shaxsiy kompyuterlar yaratish imkonini tug`dirdi. Hozirhi kunda ko`pgina o`rta maktablarga o`rnatilgan IBM, Yamaxa, Pravets-8A, AGAT, Osiyo, Toshkent, Yoshlik kompyuterlari shu turdagilardir.
Hozirgi kunda beshincha avlod mashinalarini ishlab chiqish ustida katta ishlar qiliniyapti. Ayniqsa, bu sohada yaponiya olimlari yaratgan beshinchi avlod mashinalarining loyihalari diqqatga sazovordir. Bu loyiha keyingi davr mashinalarini yaratishni ko`zda tutgan.Yaponiya olimlarining tabiricha, ushbu avlod mashinalari mantiqiy masalalarni hal qila oladigan, og`zaki gaplarni “eshitadigan” va “tushunadigan”, matnlarni o`qiyotgan tezlikda tarjima qila oladigan, rasm va chizmalarni “ko`ra” oladigan hamda “tushunadigan” bo`lishi kerak. Bunday komputerlar galley arsendi, katta va o`ta katta integral sxemalar asosida qurilishi nazarda tutilgan. Oxirgi paytlarda yer yuzida laboratoriyalarda oqsil molekulalari bilan tajriba o`tkazilmoqda. Ular komputerlarning arifmetik asosini tashkil qiluvchi asosiy element ikkilik sanoq sistemasida xotirlovchi katakchalarning vazifalarini o`tayapti. Albatta, ushbu yo`nalish bo`yicha EHM qurish haqida gap yuritish erta albatta, lekin tajribalar yaxshi natijalarga olib kelsa, kompyuterlarning yangi davrini boshlaydigan biokompyuterlarga ega bo`lishimiz mumkin.
1930 yilda amerikalik olim Vannevar Bo’sh tomonidan kompyuterning katta elektromexanik analogi - DIFFERENSIAL ANALIZATORI yaratilgan. Ushbu mashinada ma’lumotlarni saqlash uchun elektron lampalar qo`llanilgan. 1941 yilda nemis injeneri Z3 nomli birinchi bo`lib dasturlarda ishlovchi hisoblash mashinani yaratdi. 1943 yilda Buyuk Britaniya maxfiy laboratoriyalarida Alan Tyuring boshchiligida elektron lampalarda ishlovchi Koloss nomli birinchi EHM (elektron hisoblash mashinasi) yaratildi. 1944 yilda AQSHning xarbiylari uchun amerikalik injener Govard Eyken elektromexanik rele asosida og`irligi 35 tonnali EHM yaratdi. Bu mashinani nomi MARK-1 edi. Lekin uning tezligi shu zamon talablariga javob bermas edi. 1946 yilda amerikalik olimlar Djon Mochli va Prespera Ekerta birichi universal to’liq elektron hisoblash mashinani yaratdilar. Ushbu mashina elektron lampalar asosida ishlar edi va uning nomi ENIAC edi. U MARK-1 dan ming marta tezkorrok edi, lekin uning ham kamchiliklari bor edi: og`irligi - 30 tonna, uzunligi 170 kvadrat metr xonani egallar edi; tarkibida 18 000 elektrolampalar bor edi; ishlash jarayoni juda murakkab va bu mashina juda tez ishlamas edi (sekundiga 300 ko’paytirish yoki 5000 qo`shish amallari bajarishi mumkin edi). Shu kamchiliklarni bartaraf qilish uchun olimlar juda ko`p mehnat qilar edi. Birinchi EHM lar avlodi lampali deb nomlanadi. 1947 yilda BELL laboratoriya xodimlari V. Shokli, J. Bardini va V. Berteyn tomonidan birinchi tranzistor kashf etildi. 1948 yildan esa elektron lampalar o`rniga kashf etilgan tranzistorlar qo`llana boshlandi va shuning uchun 2-avlod EHM lari tranzistorli deb nomlangan. 1949 yilda Djey Forrester tomonidan magnitli xotira uskunalari yaratildi va shu yilda Kembridj universitetida birinchi xotiraga ega EHM - EDSAC nomli EHM yaratildi. 1959 yilda Robert Noys (INTEL firmani yaratgan odam) bitta plastinada bir nechta tranzistorlarni joylashtirib integral sxemalar yoki chiplarni yaratgan. 1968 yilda Burroughs firma tomonidan integral sxemalarda ishlaydigan birinchi kompyuterni chiqardi va shuning uchun uchinchi EHMlar avlodi katta integral sxemali deb nomlandi. Shu yilda amerikalik injeneri Duglas Endjelbart hozirgi sichqoncha qurilma vazifasini bajaruvchi uskunani yaratdi. 1970 yildan boshlab INTEL firma xotiraning integral sxemalarni chiqara boshladi. SHu firmada ishlagan Marshian Edvard Xoff shu yilda mikroprotsessorni kashf etgan (bita kremniy chipda bir nechta integral sxemalarni joylashtirdi). Shu yildan boshlab mikroprotsessorlarda ishlovchi to`rtinchi EHMlar avlodi boshlandi, ular kichik integral sxemali avlod deb nomlanadi.
1973 yildan boshlab EHM tarixining yangi saxifasi, personal kompyuterlar saxifasi boshlandi. Shu yilda fransiyadagi Truong Trong Ti firma tomonidan birinchi personal kompyuter yaratildi. Shu bilan birga 1973 yilda dunyoga taniqli XEROX firma tomonidan Alto nomli shaxsiy kompyuter yaratilgan. Ushbu kompyuterda birinchi bo’lib fayllar va dasturlarni oynalar ko’rishda ochish prinsipi qo`llanilgan.
1977 yilda Apple Computer firma tomonidan Apple-II nomli shaxsiy kompyuterlar ommaviy ravishda chiqarila boshlagan. Ushbu kompyuterlar plastmass korpus, klaviatura va displeyga ega bo`lgan.
1980 yilda Osborne Computer firma birinchi portativ kompyuterlarni chiqara boshladi. Ushbu kompyuter og`irligi 11 kg, juda kichkina hajmga ega bo`lgan va narxi atiga 1795 dollar bo`lgan.
1981 yildan boshlab IBM (International Business Machines) firma tomonidan personal kompyuterlar seriyalab chiqara boshlandi va butun dunyoga sotila boshlandi. Shundan beri kompyuter hayotimizda mustahkam joylashib, axborotni qayta ishlashning eng zamonaviy vositasiga aylandi va butun dunyoga taniqli bo`ldi. Shuning uchun personal kompyuterlar standarti shu kompyuter nomi bilan nomlanadi - IBM PC (personal computer).
Kompyuterlar xotirasining xajmi, amallarni bajarish tezligi va boshqa xususiyatlar bo`yicha 5-ta guruhga bo`linadi:
Super kompyuter. Juda katta tezlikni va katta xajmdagi masalalarni yechish uchun mo`ljallangan kompyuterlar. Ular yordamida ob-havo global prognozi, uch o`lchovli fazoda turli oqimlarning kechishi, global informatsion sistemalarni va hokazolarni boshqarish masalalari bajariladi. Bunday kompyuterlar soni jahonda 500-ta
Katta kompyuter. Fan texnikaning turli sohalariga oid masalalarni yechishga mo`ljallangan kompyuterlar.
Mini kompyuter. Katta kompyuterlarda bir pog`ona past kompyuterlar.
PC - Shaxsiy kompyuter. Hozirgi kunda korxonalar, o’quv yurtlar, muassasalarda keng tarqalgan kompyuterlar.
Notebook - Влакнот kompyuter. Hajmi ixcham va elektr energiyasi ichiga o`rnatilgan batareya (akamulyator) orqali ta’minlaydigan kompyuterlar.