Zbekiston respublikasi qurilish vazirligi toshkent arxitektura qurilish instituti

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI - QURILISH VAZIRLIGI
TOSHKENT ARXITEKTURA QURILISH INSTITUTI
‘’ARXITEKTURA TARIXI VA NAZARIYASI’’ KAFEDRASI
MAGISTRATURA BO’LIMI

‘’O’zbekiston arxitektura yodgarliklari ’

Fanidan

MUSTAQIL ISH
Mavzu:’’ O’zbekiston savdo inshoatlari me’morchiligi’’


Bajardi:Abdullayev B.
Tekshirdi:a.f.d X.Po’latov


Toshkent 2021

Keys: O’zbekiston arxitektura yodgorliklarining eng dolzarb muammolari

Mavzu: BUXORO savdo inshoatlarida etnografik muhitni yaratish

Magistirlik dissirtatsiya:O’zbekiston XV XX asr boshlari savdo inshoatlari tarixi me’morchiligi va zamonaviy talablarga moslashtirish masalalari

REJA:
Kirish: Savdo inshoatlarining shakillanishi
Asosiy qisim:

• 
  Buxoro o’rta asrlar bozorlari
  
• 
  Buxoro o’rta asr timlari
  
• 
  Buxoro o’rta asirlar karvonsaroylari
  

Xulosa:keyisning mavzusi bo’yicha yechim.

Kirish:Savdo inshoatlarining shakillanishi

Oʻrta Osiyo hududidagi Buxoro, Samarqand, Poykend, Urganch, Xiva, Marv, Numijkat, Isfijob, Ushturkat, Chagʻoniyon kabi shaharlarda savdo-sotiq qadimdan rivojlangan. Ayniqsa, oʻrta asrlarga kelib nafaqat shaharlarda, balki juda koʻp yirik qishloqlarda ham tim, toki, chorsu deb nomlangan gavjum bozorlar boʻlgan (Qarnob choʻl yoqasidagi, Narpay tumanidagi katta qishloq Tim deb ataladi. 10-asrda bu manzil katta savdo markazi boʻlgan, uning timi saqpanmagan). Gumbazli timlar eng gavjum chorrahachorsularda joylashgani uchun ham shaharning meʼmoriy qiyofasini belgilagan. Yengil yogʻoch tomli, ustunayvonli timlar ham koʻp boʻlgan. Chorrahalarda qurilgan tim, chorsu namunalarini Samarqand va Shahrisabz (17-asr), Xiva (Olloqulixon timi), Buxoro (Abdullaxon tilsh)dagi timlar misolida kuzatish mumkin. Samarqand chorsu B.i atrofida miskarlik, kulolchilik, sangtaroshlik, mahsidoʻzlik, najjorlik, sahhoflik, zargarlik kabi doʻkonlar joylashgan. Chorsu B.i gumbazli qilib qurilgan. Savdo doʻkonlarida matolar, ulardan tikilgan kiyim-kechaklar sotilgan. Rastalarda esa hoʻl mevalar va anvoyi shirinliklar koʻp boʻlgan. Shahrisabzdagi ulkan gumbazli Chorsu B.i (1598—1602)ning toʻrt tomonida qoʻsh tabaqali darvozasi bor edi. Gumbaz ostidagi savdo rastalari boʻylab toʻrt burchakli xonalar joylashgan. B.larda savdo rastalari muayyan mollar yoki hunarmandchilik mahsulotlariga moʻljallangan. Baʼzan mahsulot shu yerning oʻzida ishlab chiqarilib haridorlarga sotilgan. Maye, Buxoro zargarlar rastasi (Toqi Zargaron), Sarroflar rastasi (Toki Sarrofon), Miskarlar rastasi (Toqi Miskaron) va boshqa Oʻrta asrda Toshkentning markaziy B.ida 3 mingdan ortiq doʻkon maxsus rastalarga joylashgan. Xorazm vohasidagi Xiva B.ida 260 doʻkon, Urganchda 300, Qoʻngʻirotda 315, Xoʻjaylida 150 ga yaqin doʻkon boʻlgan. Shahar va qishloqlarda muayyan kunga belgilangan (seshanba, chorshanba, juma kabi) katta B.lar boʻlib, ularga butun Markaziy Osiyo va chet ellardan savdogarlar kelgan. B.da savdogar, doʻkondor, kosib, dehqon va mayda bozorchilar savdo qilishgan.
B. doʻkonlarini eng boy savdogar va qunarmandlar egallagan. Bunday B.lardagi yirik karvonsaroylar va ombor (kappon)lar ulgurji savdo markazlari hisoblangan. Karvonsaroylarning soniga qarab hatto savdo-sotiqning hajmi belgilangan (mas, Toshkentda 45, Buxoroda 50 ga yaqin, Samarqandda 25, Xiva va Qoʻqonda 10 dan ortiq karvonsaroylar boʻlganini va ularda savdo-sotiq ancha rivojlanganligi yozma manbalardan maʼlum). Karvonsaroylarda va savdo rastalarida savdo ishlarida xizmat qiladigan qorovul, hammol, farrosh, yuk tashuvchi va joylashtiruvchi mardikorlar koʻp boʻlgan. Yirik savdogarlar maxsus mirzolarni saqlagan. Mirzolar barcha savdo ishlarini, ayniqsa ulgurji savdoni rasmiylashtirishda bevosita ishtirok qilgan. Hisobkitob ishlarini kosid boshqargan. Yirik savdogarlar maxsus jamoaga birikkan. Uni jamoa aʼzolarining eng obroʻli katta savdogarlar orasidan saylangan oqsoqol karvonboshi boshqargan. Jamoaga savdogarlar tabaqasining yirik namoyandalari kirgan. Oʻz navbatida ayrim savdo rastalari birikib shu rastadagi doʻkonlardan oʻzining oqsoqolini (baʼzi joylarda rais ham deyiladi) saylaganlar. Oqsoqol savdo tartiblari va qoidalariga amal qilinishini kuzatib, haridorlar va savdogarlar orasidagi mojaroning hal qilinishiga, baʼzan tashkaridan kelgan molning doʻkonlar orasida odilona tarqatilishiga bosh boʻlgan.
Buxoro amirligi va Xiva xonligi bilan Rossiya oʻrtasidagi savdo aloqalari ayniqsa Zakaspiy temir yoʻl qurilgach, ancha rivojlangan. Toshkentdagi Eski joʻva B.i karvonlar kelibketadigan yirik savdo markazi boʻlgan. Shaharning barcha darvozalaridagi yoʻllar B.ga kelib taqalgan. Atrofida karvonsaroy, omborxona, ustaxonalar, doʻkonlar va boshqa joylashgan. 19-asr 2-yarmidan boshlab bu yerda sanoatchi boylar oʻz doʻkonlari, omborlari va idoralarini qurishgan. Fargʻona vodiysida oʻzining kattaligi va savdo aylanmasi jihatidan Qoʻqon B.i alohida ajralib turadi. Oʻzining obodonligi va qulayligi bilan Buxoro Bozor mintaqada birinchi oʻrinda turgan. Ipak gazlamalari bilan butun Sharqda tanilgan Margʻilonda qatorqator tizilgan doʻkonlar (koʻcha boʻylab 2,5 km gacha choʻzilgan)da savdo-sotiq qilingan.
O’zbekiston o’rta asrlar bozorlari
Toki Zargaron Persian Uzbtaj - Buxoro, O'zbekistonning tarixiy markazida joylashgan an'anaviy yopiq bozor. XVI asrda, aniqrog'i 1586-1587 yillarda, Shayboniylar o'zbek sulolasidan Abdullohxon II davrida qurilgan. Buxorodagi bir necha eski yopiq bozorlar orasida eng kattasi va shaharda qurilish va tartibga solish bo'yicha eng murakkab. 20-asrning o'rtalariga qadar u odatdagi bozor sifatida ishlatilgan bo'lib, u erda asosan zargarlik buyumlari sotilgan, ammo bozorning bir qismi odatdagi bozor sifatida ishlatilgan bo'lib, u erda turli xil aksessuarlar sotilgan. Yopiq bozorning binosi an'anaviy forscha uslubda qurilgan bo'lib, Eronning Tehron, Isfahon, Sheroz, Tabriz yoki Mashhad kabi qadimiy shaharlaridagi o'xshash yopiq an'anaviy bozorlardan farq qilmaydi.
Toki Zargaron nomi fors va tojik tillaridan kelib chiqqan va zargarlarning Kupole (Zargar - zargar, Zargaron - zargar) deb tarjima qilingan, chunki ushbu bozor mavjud bo'lgan dastlabki bir necha asrlarda u juda ko'p sonli uy (ko'proq 35) zargarlik ustaxonalari va do'konlari, bu erda oltin, kumush va boshqa qimmatbaho toshlar va metallardan yasalgan zargarlik buyumlari, qimmatbaho toshlardan tayyorlangan buyumlar va aksessuarlar vametall, oltin, kumush va mis tangalar zarb qilingan, shu jumladan Buxoro tanga tangalarining bir qismi - Buxoro xonligi pul birligi, keyin esa Buxoro amirligi. Yopiq bozor binosi atrofida omborlar, karvonsaroylar, mehmonxonalar, savdo do'konlari qurilgan
Bino katta gumbaz bilan bir qatorda kichikroq gumbazlarga ega. Keramika g'ishtlari bilan qurilgan. Hozirgi kunda Toki Zargaron sayyohlarning mashhur diqqatga sazovor joyi bo'lib, uning ichida asosan yodgorlik do'konlari va qadimiy buyumlar, esdalik sovg'alari, hunarmandchilik buyumlari, masalan idish-tovoq, kiyim-kechak, tanga, zargarlik buyumlari, haykalchalar, gilamchalar, kitoblar, musiqa asboblari, rasmlar va boshqalar sotiladi. , shuningdek, zargarlar va temirchilar ustaxonalari. Bozor binosi Buxoroning tarixiy markazida, Xakikat va Xo'ja Nurobod ko'chalarida, Poi-Kalyan ansamblidan 20 metr shimoli-sharqda, Ulug'bek madrasasi yaqinida joylashgan.
Buxoroning qolgan arxitektura, arxeologik, diniy va madaniy yodgorliklari bilan birgalikda YuNESKOning Butunjahon merosi ro'yxatiga "Buxoroning tarixiy markazi" nomi bilan kiritilgan.



Toqi Sarrofon (fors. ططqی صrاfآn / Tâqi Sarrafân; o'zbek va tojik Toqi Sarrofon / Toqi Sarrofon) - bu Buxoro, O'zbekistonning tarixiy markazida joylashgan an'anaviy yopiq bozor. U XVI asrda, aniqrog'i 1534-1535 yillarda, Shayboniylarning o'zbek sulolasidan bo'lgan Ubaydulla Xon davrida qurilgan. Buxorodagi bir nechta yopiq bozorlardan biri. 20-asrning o'rtalariga qadar u oddiy bozor sifatida ishlatilgan bo'lib, u erda kundalik narsalar va aksessuarlar sotilib, Buxoroning asosiy yopiq bozorlaridan biri bo'lgan. Yopiq bozorning binosi an'anaviy forscha uslubda qurilgan va Eronning qadimiy shaharlari, masalan Tehron, Isfahon, Sheroz, Tabriz yoki Mashhaddagi o'xshash yopiq an'anaviy bozorlardan farq qilmaydi.
Toki Sarrofon nomi fors va tojik tillaridan kelib chiqqan bo'lib, Kupol o'zgargan (Sarrofon - pul ayirboshlovchilar, Sarrofon - pul ayirboshlovchilar) deb tarjima qilingan, chunki bu bozor mavjud bo'lgan dastlabki bir necha asrlarda juda ko'p miqdordagi valyutachilar va unda savdogarlar joylashgan bo'lib, Xorazm xonligi, Qo'qon xonligi, Eron imperiyasi, Afg'oniston, Rossiya imperiyasi, Arabiston, Usmonli imperiyasi, Xitoy imperiyasi, Hindiston savdogarlari va savdogarlari tomonidan Buxoroga kelganlar o'rtasida valyuta almashinuvi mavjud edi.
Bugungi kunda Toki Sarrophon mashhur diqqatga sazovor joy bo'lib, uning ichida asosan yodgorlik do'konlari va antiqa buyumlar, esdalik sovg'alari, idish-tovoq, kiyim-kechak, tanga, zargarlik buyumlari, haykalchalar, gilamchalar, kitoblar, musiqa asboblari, rasmlar va boshqalarni sotadigan savdo do'konlari joylashgan. Buxoroning tarixiy markazida, Bahouddin Naqshbandiy va Arabon ko'chalarida, Shahrud kanalining yonida (ushbu kanalning katta qismi hozirda er osti), Lyabi Xauz majmuasidan yuz metr janubi-g'arbda joylashgan. Bozor inosining bir qismida xuddi shu nomdagi kichik masjid, shun
Buxoroning qolgan me'moriy, arxeologik, diniy va madaniy yodgorliklari bilan birgalikda "Buxoroning tarixiy markazi" nomi bilan YuNESKOning Butunjahon merosi ro'yxatiga kiritilgan.



Toki Telpakfurushon (fors. ططqy زrگrاn / Tâqi Tilpakfuruŝân; o'zbek va tojik toki Toqi Telpakfurushon / To'qi Telpakfurushon) - bu Buxoro shahrining tarixiy markazida joylashgan O'zbekistonning an'anaviy yopiq bozori. XVI asrda, aniqrog'i 1570-1571 yillarda, Shayboniylarning o'zbek sulolasidan Iskandar Xonning rasmiy davrida qurilgan. O'sha paytdagi Buxoro xonligining haqiqiy hukmdori uning o'g'li Abdullohxon II edi. Buxorodagi bir necha eski yopiq bozorlardan biri. 20-asrning o'rtalariga qadar u odatdagi bozor sifatida ishlatilgan bo'lib, u erda asosan zargarlik buyumlari sotilgan, ammo bozorning bir qismi odatdagi bozor sifatida ishlatilgan bo'lib, u erda turli xil aksessuarlar sotilgan. Yopiq bozorning binosi an'anaviy forscha uslubda qurilgan bo'lib, Eronning Tehron, Isfahon, Sheroz, Tabriz yoki Mashhad kabi qadimiy shaharlaridagi o'xshash yopiq an'anaviy bozorlardan farq qilmaydi.
Toki Telpakfuruson nomi fors va tojik tillaridan kelib chiqqan va bosh kiyimlar savdogarlari Kupol deb tarjima qilingan (Telpak - qo'y junidan tikilgan an'anaviy massiv bosh kiyim), chunki ba'zi davrlarda u ko'plab do'kon va bosh kiyimlar do'konlarini joylashtirgan, ularda har xil turdagi erkaklar va ayollar dubulg'alari, ulkan jun shlyapalar, shlyapalar va shlyapalar va boshqalar. Ilgari ushbu yopiq bozor Toki Kitobfuruson (Kitob sotuvchilari gumbazi), Toki Chorsuxi Ohanin (Temir gumbazi) nomi bilan ham tanilgan. aksessuarlar), Toki Xoja Muhammad Parron (Xoja Muhammad Parron gumbazi). Yopiq bozor binosi atrofida omborlar, karvonsaroylar, mehmonxonalar va savdogarlar do'konlari qurilgan.
Bino katta gumbaz bilan bir qatorda kichikroq gumbazlarga ega. Keramika g'ishtlari bilan qurilgan. Bugungi kunda Toki Telpakfurushon mashhur diqqatga sazovor joy bo'lib, uning ichida asosan eskirgan buyumlar, esdalik sovg'alari, hunarmandchilik buyumlari, masalan idish-tovoq, kiyim-kechak, tangalar, zargarlik buyumlari, haykalchalar, gilamchalar, kitoblar, musiqa asboblari, rasmlar va hk. shuningdek, ustaxonalar. Bozor binosi Buxoroning tarixiy markazida, Xakikat ko'chasida, qadimiy shaharning boshqa diqqatga sazovor joylari yonida joylashgan.
Buxoroning qolgan arxitektura, arxeologik, diniy va madaniy yodgorliklari bilan birgalikda YuNESKOning Butunjahon merosi ro'yxatiga "Buxoroning tarixiy markazi" nomi bilan kiritilgan.
Toki Sarrofon nomi fors va tojik tillaridan kelib chiqqan bo'lib, Kupol o'zgargan (Sarrofon - pul ayirboshlovchilar, Sarrofon - pul ayirboshlovchilar) deb tarjima qilingan, chunki bu bozor mavjud bo'lgan dastlabki bir necha asrlarda juda ko'p miqdordagi valyutachilar va unda savdogarlar joylashgan bo'lib, Xorazm xonligi, Qo'qon xonligi, Eron imperiyasi, Afg'oniston, Rossiya imperiyasi, Arabiston, Usmonli imperiyasi, Xitoy imperiyasi, Hindiston savdogarlari va savdogarlari tomonidan Buxoroga kelganlar o'rtasida valyuta almashinuvi mavjud edi
Bugungi kunda Toki Sarrophon mashhur diqqatga sazovor joy bo'lib, uning ichida asosan yodgorlik do'konlari va antiqa buyumlar, esdalik sovg'alari, idish-tovoq, kiyim-kechak, tanga, zargarlik buyumlari, haykalchalar, gilamchalar, kitoblar, musiqa asboblari, rasmlar va boshqalarni sotadigan savdo do'konlari joylashgan. Buxoroning tarixiy markazida, Bahouddin Naqshbandiy va Arabon ko'chalarida, Shahrud kanalining yonida (ushbu kanalning katta qismi hozirda er osti), Lyabi Xauz majmuasidan yuz metr janubi-g'arbda joylashgan. Bozor binosining bir qismida xuddi shu nomdagi kichik masjid, shuningdek Sarrophon hamamasi joylashgan
Buxoroning qolgan me'moriy, arxeologik, diniy va madaniy yodgorliklari bilan birgalikda "Buxoroning tarixiy markazi" nomi bilan YuNESKOning Butunjahon merosi ro'yxatiga kiritilgan.
Toki Zargaron nomi fors va tojik tillaridan kelib chiqqan va zargarlarning Kupole (Zargar - zargar, Zargaron - zargar) deb tarjima qilingan, chunki ushbu bozor mavjud bo'lgan dastlabki bir necha asrlarda u juda ko'p sonli uy (ko'proq 35) zargarlik ustaxonalari va do'konlari, bu erda oltin, kumush va boshqa qimmatbaho toshlar va metallardan yasalgan zargarlik buyumlari, qimmatbaho toshlar va metallardan tayyorlangan buyumlar va aksessuarlar, zarb qilingan oltin, kumush va mis tangalar, shu jumladan

Buxoro tanga tangalarining bir qismi - Buxoro xonligi va undan keyin Buxoro amirligining pul birligi zarb qilingan. Yopiq bozor binosi atrofida omborlar, karvonsaroylar, mehmonxonalar, savdo do'konlari qurilgan
Bino katta gumbaz bilan bir qatorda kichikroq gumbazlarga ega. Keramika g'ishtlari bilan qurilgan. Hozirgi kunda Toki Zargaron sayyohlarning mashhur diqqatga sazovor joyi bo'lib, uning ichida asosan yodgorlik do'konlari va qadimiy buyumlar, esdalik sovg'alari, hunarmandchilik buyumlari, masalan idish-tovoq, kiyim-kechak, tanga, zargarlik buyumlari, haykalchalar, gilamchalar, kitoblar, musiqa asboblari, rasmlar va boshqalar sotiladi. , shuningdek, zargarlar va temirchilar ustaxonalari. Bozor binosi Buxoroning tarixiy markazida, Xakikat va Xo'ja Nurobod ko'chalarida, Poi-Kalyan ansamblidan 20 metr shimoli-sharqda, Ulug'bek madrasasi yaqinida joylashgan.
Buxoroning qolgan arxitektura, arxeologik, diniy va madaniy yodgorliklari bilan birgalikda YuNESKOning Butunjahon merosi ro'yxatiga "Buxoroning tarixiy markazi" nomi bilan kiritilgan.
Tim (fors.toj.) — usti yopiq bozor, savdo rastasining baland tomi, gumbazi. Tim lar qadimda asosan yirik shahar markazlarida, koʻchalar kesishgan chorraha, chorsu, guzar maydonida, karvonsaroylar yaqinida joylashgan. Usti ulkan gumbaz bilan qoplanib, bir necha hunarmandlik doʻkonlari va savdo rastalarini oʻz ichiga olgan. Timlar shahar meʼmoriy qiyofasini belgilashda muhim ahamiyatga ega boʻlgan. Sugʻdlarning shahar ichidagi bozorlari va savdo rastalari arab manbalarida "suk" deb, chorrahada joylashganlari "choxorsuk" yoki chorsu deb yuritilgan. Keyinchalik 4 tomoni kesishgan koʻcha markazida joylashgan savdo tarmoqlari toqlar qurilgan. Narshaxay, Klavixo, E.Jekinson va boshqalarning esdaliklarida Timlar qurilishi haqida maʼlumotlar saqlangan. Abdullaxon timi, Olloqulixon karvonsaroyi va timi kabi noyob meʼmoriy yodgorliklar hozirgi kunda mahalliy savdo markazlari sifatida oʻz ahamiyatini yoʻqotmagan. TIMAN KRYAJI Sharqiy Yevropa tekisligining shim.sharqidagi qirlar. Shim.gʻarbda Barens dengizining Chesha qoʻltiqchasidan jan.sharkda Vichegda daryosining boshlanish yerigacha choʻzilgan (RF Komi Respublikasi va Arxangelsk viloyatida). Uz. 900 km ga yaqin. Tim granit, siyenit, kristalli slanets kabi jinslar bilan, yer usti esa antropogen davri quruqlik va dengiz yetqiziklari bilan krplangan. Eng baland joyi 471 m (Chetlasskiy Kamen).
Timning shim. qismi tundra va oʻrmonli tundra, jan. kismi tayga zonasida (qoraqaragʻay, oqqaragʻay, qaragʻay oʻsadi). Titan minerallari (Yarega), boksit (Chetlasskiy Kamen), neft va gaz (Us, Vuktil va boshqalar) konlari bor.

O'rta Osiyo karvonsaroy-rabotlar tarixi qachon boshlangan?
Hozirgi kunda qadimiy karvonsaroy-rabotlar Yaqin sharq, Turkiya, Eron hududlarida ochilgan bo'lib, arxeolog mutaxassislar orasida O'rta Osiyo hududida islomgacha bo'lgan karvonsaroy-rabotlar mavjud bo'lmagan degan fikr ustuvor bo'lganligi va bu holatni mashhur olim S. Xmelnitskiy “… O'rta Osiyo islom davrigacha bo'lgan davrda mayda tarqoq uncha katta bo'lmagan mulklardan tashkil topganligi, sosoniylar Eroni esa keng markazlashgan davlat bo'lgan…” ligi bilan izohlashga harakat qilganligini ta'kidlab o'tadi.
Biroq keyingi davrda O'rta Osiyo hududida olib borilgan keng ko'lamdagi arxeologik qazish ishlari hudud me'morchiligi haqida yangi ma'lumotlarni berganligini alohida ta'kidlab, mazkur yangiliklar o'tgan asrda ochilgan ko'plab yodgorliklarni yana bir bora yangidan qarab chiqish lozim degan fikrni ilgari suradi. Uning ta'kidlashicha, ana shunday yodgorliklardan biri Ovultepa yodgorligi bo'lib, O'rta Osiyoning to'liq ochilgan kam sonli yodgorliklaridan biri hisoblanadi. Yodgorlik 1956-yilda S.K.Kabanov boshchiligidagi guruh tomonidan ochilib, kulollik idishlari majmuasi hamda numizmatik namunalar asosida V asrlar bilan davrlashtirgan. S.K.Kabanov dastlabki ma'lumotlarga tayangan holda yodgorlikni ilk o'rta asrlarga oid mahalliy dehqonning ko'rg'oni, deb aytib o'tganligi va keyinchalik yana ko'plab mutaxassislar, jumladan, O'rta Osiyo me'morchilik tarixi darg'alari V.L.Voronina, V.A.Nilsen, S.Xmelnitskiylar ham Ovultepani “qo'rg'on” deb atashganini maqolada keltirib o'tadi.
Muallif tomonidan so'nggi yillarda yodgorlikda arxeologik qazuv ishlari olib borilib, o'zining ilmiy xulosalarini quyidagicha bayon etadi.
Yodgorlik qadimgi soy o'zani yaqinidagi tabiiy terrassada joylashib, o'lchami 33x27 metrni tashkil etadi. Yodgorlik yonida yaxshi saqlanmagan, vazifasi noma'lum qurilishlarning qoldiqlari ham qayd etilgan. Bino kirish qismi shimoliy devor o'rtasida joylashib, dunyo tomonlariga paralel to'rtburchak shaklda. Bino devorlari bo'ylab, joylashgan xonalarning birinchisi o'lchami kattaroq yotish, o'tirish uchun supalar qilingan yashash xonasi bo'lsa, ikkinchi xonalar kichikroq o'lchamda mahsulot, mahsulot saqlash uchun mo'ljallangan omborxonalar bo'lgan. Yodgorlikda 12 ta ana shunday kompleks qayd etilgan.

Yodgorlik rejaviy tuzilishi o'ziga xos bo'lib, qazish ishlari davomida olingan topilmalar ham uni to'ldiradi. Ovultepa atrofidagi yodgorliklarda qo'lda yasalgan, sifati sopollar urf bo'lgan bir sharoitda, unda topilgagan sopol buyumlarning asosiy qismi kulolchilik charxida tayyorlangan, mehmon kutishga mo'ljallangan buyumlardan iborat bo'lgan. Ma'lumotlarning qayta tahlil qilinishi, xonalarning bu kabi tuzilishi, inshootning umumiy me'moriy yechimi va nixoyat o'ziga xos topilmalari Ovultepani O'rta Osiyoning o'rta asrlarga oid rabot va karvonsaroylariga o'xshashligini ko'rsatdi. Mashhur me'morchilik tarixi mutaxassisi-arxeolog S.Xmelnitskiyning rabotlar va karvonsaroylar tuzilishining o'ziga xosligi haqidagi fikrlarini keltirib o'zining ilmiy xulosasini tasdiqlaydi, unga ko'ra : “… rabotlarning umumiy tuzilish tamoyillari uni hamma tomondan o'rab olgan (ko'p hollarda) ichki to'g'riburchakli hovli va tashqi pastqam devorlardan iborat bo'lib, bu ma'morchilik tarixidagi eng qadimiy rejalardan biridir. U Markaziy Osiyoda islomgacha bo'lgan davrdayoq qo'llanib kelingan bo'lib, uning asosida har xil maqsadlarga mo'ljallangan, xususan, turar joy majmualari, masjidlar, madrasalar, karvonsaroy-rabotlar barpo etilgan. Karvonsaroy va rabotlar qurilishida turli xil rejalar asosidagi inshootlar ilk islom davrida ham saqlanib qolgan”.

Mazkur rejaning yorqin misoli sifatida Poykend shahri rabotini keltirib o'tadi. Karvonsaroyning hududining markaziy qismini 47x56 m o'lchamli hovli egallaydi. Hovlining janubiy, g'arbiy va sharq tomonlarini aniq tashkillashtirilgan turar joy va xo'jalikka mo'ljallangan binolar guruhi o'rab olgan. O'rta asr karvonsaroy-rabotlari bo'lgan Raboti Malik, Doya Xotin, Eshon rabot, Raboti Shariflarning rejalari Ovultepanikiga birmuncha yaqin.

Yuqorida ko'rsatilgan karvonsaroylarning ayrimlari shaharda bo'lsa, yana ayrimlari shaharlar tashqarisida, oralig'ida joylashgan. Mutaxassislar fikricha karvonsaroylar savdo yo'lida karvonning tongda bir nuqtadan chiqib ikkinchisiga yetib borguncha bo'lgan masofada barpo etilgan. Qadimda Buyuk Ipak yo'lidagi savdo munosabatlarida muhim rol o'ynagan O'rta Osiyoda bunday karvonsaroy-rabotlar ko'p bo'lgan bo'lishi kerak deb alohida ta'kidlaydi. Muallif tomonidan o'rganilgan Ovultepa yodgorligining yangi tahlili, uni ilk o'rta asrlarga tegishli dastlabki qayd etilgan rabot ekanligini tasdiqlovchi ilmiy xulosani beradi. Yodgorlikning yuqorida aytgan o'ziga xos rejaviy tuzilishi va topilmalaridan tashqari, Samarqanddan Yerqo'rg'on, Kesh, Baqtriyaga boruvchi savdo yo'llar kesishmasida joylashganligi ham uning qadimiy karvonsaroy-rabot ekanligi haqidagi fikrlarini yana bir tasdig'i sifatida ko'rsatib beradi.

Xulosa:keyisning mavzusi bo’yicha yechim.

Shaharlarda savdo shakillanishi bilan savdo inshoatlariga bo’lgan talab ham ortib borgan.O’rta asrlardagi shaharlar Samarqand Buxoro Xiva va boshqa shaharlarda katta katta savdo inshoatlari bo’lgan bu inshoatlarning tarixiga qarasak maslan: Buxoro bozorlari to’rt tomonida karvon kiradigan darvoza bo’lgan bu darvozalar karvonlarni bozor ichiga kurishiga qulaylik yaratgan.Karvonlar bir tomondan kirib ikkinchi tomondan chiqib ketishgan.Yo’laklar chetida rastalar bo’lib ular karvonlarni yukini sotib olish va ularga yuk sotish uchun qulay bo’lgan .Bozorlarni nomi ularni qanday mahsulot sotish haqida dalolat berib turgan .Masalan Toqi zargaron zargarlik buyumlarini sotadigan bozor bo’lib ular ular asosan taqinchoq ,zebziynat mahsulotlarini sotlarini sotishgan.Toqi telpakfurushon asosan bosh kiyim savdosi bilan shugullangan bozor bo’lgan.Toqi sarrafon pul ayri boshlaydigan bozor,yani hozirgi( valutchiklar)barcha davlatlardan kelgan karvonlarni shu davlatda ishlatiladigan pul bilan taminlagan.Faqat pul ayri boshlaganliklari uchun bu bozor qolgan bozorlarga nisbatan kichikroq bo’lgan.Savdo bozorlaridan eng kop tarqaigani bu ‘’CHORSU’’lar bu qanday bozor u nimaga ‘’CHORSU’’deb ataladi degan savol tug’uladi.CHORSU bozorlari chorraxalarda joylashgan bo’lib ularda chorraxada joylashgan to’rt tomonda to’rtta bozoy bo’lgan masalan:bir tomoni zargarlik ,bir tomoni sarroflik, bir tomini kiyim kechak, yana bir tomini oziq ovqat mahsulotlari sotadigan bozor bolgan.To’rt tomoni to’rt hil bo’lganligi uchun CHORSU ‘’ chor’’- to’rt ‘’su ‘’-bozor manosini beradi.
Karvon-saroylar karvonlarning dam olish uchun quriladigan turar joy bonisi hisoblanadi.Karvon-saroylar har 30 35 km masofaga qurilgan .Karvon-saroylarda nafaqat dam olish uchun joy balki xonaqoxlar ,og’ilxonalar,omborxonalar .yashash uchun joy, masjidlar ham bo’lgan.Karvon-saroylar vujudga kelishi ko’p jihatdan RABOTlarga bog’liq chunki dastlab islom davlatlari o’zlari fatx etishga mamlakatlarda faol harbiy harakatlar olib borishda rabotlardan foydalanilgan.ular asosan buyuk ipak yo’li yoqasida joylashgan.Xasrda islomni qabul qilgandan keyin rabotlar asta sekinlik bilan karvon-saroylarga xizmat qilishni boshlagan.
Hozirda yangi zamonga mos barcha talablarga javob beradigan muhtasham bozorlar qurilmoqda.Bozorlarni o’rni har doim o’z qiymatini yo’qotmagan ,o’rta asrlarda qurilgan bozorlar va ularni hozirgi kunga moslashtirish va memorchiligini tiklash va borlarini yangi avlodga qoldirish muhim vazifalardan biri hisoblanadi.
O’rta asrlarda bozorlar o’rni uning jamiyatdagi axamyati va barcha jabhalarini o’rganib ularni hozirgi kunga moslashtirish zarur.O’rta asrlarda hamma bozorlarda o’z ustaxonalari mavjud bo’lgan.bu hozirda turizmni rivojlantirishning eng katta yutiqlaridan biri bo’ladi.Ustalar qo’lida ishlanayotgan narsalar o’z haridorlariga ega bo’ladi buni ko’p misollar bilan izohlash mumkin.Masalan :Samarqanddagi Obiraxmat arig’i yonidagi qog’oz ishlab chiqish majmuasi barcha sayyohlarni o’ziga chorlaydi.O’rta asrlar bozorlari yutuqlarini olb chiqish uchun ulardagi huddi o’sha ‘’ ustaxonalarni’’ hozirgi bozorlarga joriy qilish borlarini takomillashtirish va sayyohlarni etiborini tortadigan maskankar yaratish maqsad qilib olish kerak.Bu naralar o’z samarasini ko’rsatmay qolmaydi.Turizmdagi yutuqlarni salmog’ini oshiradi.Samarqandda qurilayotgan temirchilik bozorlari ham bu ishning boshlanishini ko’rish mumkin.Bu tajribani qator mamlakatlar qilib yutuqlarga erishgan.o’sha muhitni shakillantirish maqsadida ustalarni ham milliy kiyimda milliy qurollarda ish olib borish tashkillashtirish maqsadga muofiq. Saqlnib qolgan bozorlarda shunday muhitni yaratish va yangi talablarga javob beradigan sharoitlar bilan uyg’unlashtirish bu ishning maqsadi hisoblanadi.
Savdo inshoatlarida zamonaviy talablarga moslashtirish va ularni yangi sharoitlar bilan taminlash bu eski zamon talablariga javob bermaydigan bozor va savdo inshoatlarini yangi zamon talablariga mos sharoitga moslashtirish bugungi kunning dolzarb masalalaridan biridir.Eski zamon talablariga javob bermaydigan bozorlar: bularga barcha eski bozorlarni tushunush mumkin bunda eski muhitni saqlagan holda yangi zamonaviy talablarga mos sharoitni yaratish ularda hunarmandchilikning qol mehnatiga asoslangan turini shakillantirishni nazarda tutish kerak.Zamonaviy talablar deganda nimani tushunish kerak birinchidan bugungi kunda qanday savdo inshoatlar axolini o’ziga jalb qiladi,bunday savdo inshoarlarida hunarmandchilik markazlarini tashkil qilib bo’ladimi,bu dasturni ishlab chiqush o’zini oqlaydimi degan savollar tuguladi .Albatta bu narsa o’zini oqlaydi bunga hozirda faolyat olib boryotgan hunarmandchilik markazlarini misol keltirish mumkin.Bu bugungi kunda juda rivoj topgan sohaga aylantirish maqsadida bu ishni rivojlantirish kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   O’rolov T.Qodirova‘’Arxitekturaviy kampazitsiya tarixi va usullari’’T
   

Tog'i Zargaron - O'zbekiston milliy entsiklopediyasi (o'zbek). - Toshkent, 2000-2005.
Pugachenkova G.A.Orta Osiyo me'morchiligi. XV asr. - Toshkent: Ed. ularni. Gafur Gulyama, 1976. - 115 p. - 3000 nusxa.
Klaus Pander: Tak-e Sargaran. In: Zentralasien. 5.aktualisierte auflage. DuMont Reiseverlag, 2004, ISBN 3-7701-3680-2, Kapitel Buchara, vafot Edle, S. 160 (DuMont Kunstreiseführer).
Bredli Mayhew, Greg Bloom, Jon Noble, Din Starnes: Yopiq bozorlar. In: Markaziy Osiyo. 5. Auflyaj. Yolg'iz sayyora, 2010, ISBN 978-1-74179-148-8, Kapitel Buxoro, S. 259.

Suratlar:

1. 
   Toqi Zargaron
   
2. 
   Toqi Sarrafon
   
3. 
   Karvonsaroylar
   
4. 
   XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Toshkent bozorlari
   
5. 
   Post Views: 529
   
6. 
   Toshkent Buyuk Ipak yo‘lida joylashgan O‘rta Osiyoning qadimiy, siyosiy, iqtisodiy, madaniy va ma’rifiy markazlaridan biri bo‘lgan. SHahar muhim geografik o‘rinda – SHarq va G‘arb mamlakatlari bilan savdo-sotiq yo‘lida joylashganligi sababli, bu erga har yili yuzlab savdo karvonlari kelib turgan.
   
7. 
   Toshkentni istilo qilishda qatnashgan rus rassomi V. Vereshchaginning yozishicha, «Men ko‘rgan SHarq shaharlarining hech birini kengligi jihatidan Toshkentliklarning bozoriga tenglashtirib bo‘lmaydi. Undagi do‘konlar kichkina bo‘lsada, son-sanoqsiz. Aytish qiyin, Toshkentda do‘kondorlik hunari bilan shug‘ullanmaydigan biron-bir kishi bormikan? Tushda bozor rosa qiziydi, savdo ishlari yanada jonlanadi, odam juda tiqilinch bo‘lib ketadi, ko‘chalarda eshak, ot va tuyalarning ko‘pligidan yurish qiyinlashadi….»
   
8. 
   “Umuman savdo masalasiga kelsak,” – deb yozadi Vereshchagin “Toshkentning raqibi yo‘q. U O‘rta Osiyoning asosiy savdo yo‘li ustida joylashgan bo‘lib, Buxoro va Qo‘qondan Rossiyaga va aksincha o‘tadigan karvonlar to‘xtab o‘tadigan shahardir.”
   
9. 
   1813 yili Toshkentda bo‘lgan elchi Filipp Nazarov esa shaharni turli mamlakatlardan tinmay karvonlar kelib-ketadigan yirik savdo punkti deb ta’riflaydi.
   
10. 
    Rus tarixchisi V. Masalskiy Eskishahar bozorining 1908-1910 yillardagi ko‘rinishini quyidagicha tasvirlaydi. Bir qismi timdan iborat bozorda 4500 ta do‘kon, choyxona, oshxona, ustaxona va karvonsaroy borki, ular bozor kunlari nihoyatda tiqilinch bo‘ladi. Bozorga tutashgan ko‘chalar va bozorning o‘zi shaharliklar, daladan kelgan dehqonlar, tuya karvonlari, otliqlar, aravalar bilan shu qadar to‘lib ketganki, yurishga iloj bo‘lmay qoladi. Allofu qandolatchi, kallapazu kaboppaz, bazzozu somsapaz, misgaru chilangar, novvoy-yu holvafurushlarning baqiriq chaqirig‘i, gadolarning xayru sadaqa tilashi, qalandaru maddohlarning qiroatli o‘qishlari, tuyalarning bo‘kirishi-yu, eshaklarning hangrashi aralash-quralash bo‘lib ketadida, bu mahobatli guldiros bozordan olis-olislargacha eshitilib turadi.
    
11. 
    Bozor faqat savdo-sotiq bilan xizmat qilibgina qolmay, shahar xalqi hordiq chiqaradigan joy ham edi. SHahar hokimining turli farmonlari masjidlarda ma’lum qilingandan tashqari, yana bozorda jarchilar tomonidan e’lon qilinardi. O‘rta Osiyoning boshqa yirik shaharlarida bo‘lgani kabi bu erda ham, hayit va ro‘za kunlari bozorshab (kechki bozor) o‘tardi. Bozorshabda shaharning markaziy ko‘chalaridan biri, yoki maydoni bezatilib, ko‘chaning ikki chetidagi choyxona va do‘konlar oldiga chorpoyalar qo‘yilib, har xil meva-cheva, oziq-ovqatlar sotilgan. Karnay-surnay va nog‘oralar chalinib, maxsus jarchilar odamlarni bozorshabga chorlab turgan. Bir tomonda dorbozlar, masxarabozlik va ko‘g‘irchoqbozlik, bir tomonda kurash va o‘rgatilgan hayvonlar tomoshasi bo‘lib turgan. CHoyxonalarda sozanda, xonanda, askiyachi, qiziqchi va raqqoslar o‘z hunarlarini namoyish qilganlar.
    
12. 
    XIX asrning o‘rtalarida Rossiya va boshqa Evropa savdogarlarining Toshkent bozoriga intilishi natijasida Eskijo‘va bozori yanada gavjumlashadi. Natijada, turli savdo firmalari bu bozorda o‘z idora va magazinlarini quradilar. Jumladan, savdogar YAushevlarning Mahsido‘zlik ko‘chasidagi mahalliy firmasi va ular bilan ish olib borgan (2005 yilda buzilib ketgan) Emil Sindelning gazlama firmasining idorasi uchun qurilgan binosi kabilar. Bino keyinchalik xalq orasida «Sindel dom» nomi bilan mashhur topgan. 1928 yilda «Sindel» firmasi joylashgan binoda «YOsh tomoshabinlar teatri» tashkil qilindi.
    
13. 
    SHunigdek, Eskijo‘va bozori hududida Graxovskiy, Nikifrov, Zaxo, YU.Davidov va SHamsi Asatulla o‘g‘illarining turli mahsulotlar bilan savdo qiluvchi magazinlari va idoralari o‘z ishlarini boshlaydi. Eskijo‘va bozori davriga qarab turli nomlar bilan atalgan. Quyida ana shu Eskijo‘va bozorining turli davrdagi nomlarini izohlashga harakat qilamiz:
    
14.