‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi umumiy psixologiya

13 Д.Б.Елконин.  «Психология игри». -  М.:  1999.  26 с.
69

---

B iz  birinchi  rasm da  chaqm oq 
chaqishini  birinchi  m arta  guvohi 
b o ‘layotgan  kishini  k o ‘rib  turib- 
miz,  keyingi rasm da esa bu shaxs­
ning  ushbu  jarayonni  ikkinchi 
m arta guvohi b o ‘lganini k o ‘ram iz. 
Bu  shaxs  y o rug‘likni  k o ‘rishi  bi- 
lanoq m om aqaldiroq  b o ‘lishini  biladi  (o ‘ylaydi).
O perant  conditionda 
biz  biron-bir  ish-harakatni  yaxshi  natijaga 
erishm aguncha  takrorlaym iz  va  yom on  natijalarni  takrorlam aslikka 
harakat qilamiz.
U shbu  rasm da  morj  koptokni  boshida  ushlab  turishni  o ‘rgana- 
yapti.  Birinchi  rasm da  u  bu  harakatni  birinchi  m arta  bajardi,  buning 
evaziga  baliq  bilan  ra g ‘batlantirildi  va  bu ning  n atijasida  keyingi 
safar  u  harakatni ju d a   yaxshi  bajaradi.  S oddalashtiram iz,  biz  assot- 
siatsiyali o ‘rganishning  ikki  farqli turini  k a sh f etdik.  K o ‘pincha ular 
birgalikda  sodir b o ‘ladi. Y aponiyalik bir ch orvador podasidagi  m ol- 
larga  p ey d jer  (signal  b eruvchi  m axsus  m oslam a)lar  taqib  q o ‘yadi. 
O radan  b ir hafta  o ‘tgach  m o llar ikkita narsani  assotsiatsiya  qilishni 
o ‘rganadi:  b irinchisi  signal  chalinishini  va  s o ‘ng  ovqat  olib  keli- 
nishini  b iladi -  bu 
classical conditionning. 
U lar yem ish  idishlarini 
surishni, y a ’ni kelganlari uchun yem ish so ‘rashni  o ‘rganadi -  bu esa 
o p eran t  condition 
(ra g ‘batlantirilish  orqali  biron-bir  ish  harakatni 
b ajarishga o ‘rgatish).
0 ‘rganish jarayoni  faqatgina  yuqoridagilardan  iborat  emas. 
O b­
servational learning 
(kuzatib  o ‘rganish)da  biz  boshqalam ing  xatti- 
harakatlaridan o ‘rganam iz. M isol uchun, shim panzelar boshqalam ing
70

---

xatti-harakatlarini  kuzatib  o ‘rganadi. A gar bittasi  boshqa birining bi- 
ror-bir harakatini bajarib rag‘batlantirilganini k o ‘rsa, u ham  shu zahoti 
ushbu harakatni takrorlaydi.
H ulosa qilib shuni aytishim iz m um kinki, biz harakatlam i sharoitga 
k o ‘ra va observatsion (kuzatish)  orqali o ‘rganam iz va sharoitga mos- 
lasham iz.  B iror-bir  belgini  sezam iz  va  undan  so ‘ng  nim a  b o ‘lishini 
tajribam iz  orqali  bilam iz  va  unga  tayyorlanam iz  bu 
classical  condi­
tion 
(klassik sharoit).
Biz  shuningdek,  biror-bir  xatti-harakatlam i  o ‘rganib  yaxshi  nati- 
ja g a   erishm aguncha  takrorlayveram iz.  B u  esa 
O perant  condition 
(rag ‘batlantirilish  orqali  biron-bir  ish-harakatni  bajarishga  o ‘rgatish) 
deyiladi.  B oshqalam i  kuzatib  yangi  xatti-harakatlam i  o ‘rganishim iz 
Observational  learning 
(kuzatuv  orqali  o ‘rganish)  deyiladi14.
MEHNAT FAOLIYATINING PSIXOLOGIK 
XUSUSIYATLARI
M ehnat  faoliyati 
eng  tabiiy  ehtiyojlarga  asoslangan  faoliyat 
b o ‘lib, uning m aqsadi albatta biror m oddiy yoki m a ’naviy n e ’m atlam i 
yaratish, jam iy at taraqqiyotiga hissa q o ‘shishdan iboratdir.
Z .Freydning  ta ’kidlashicha,  so g ‘lom  turm ush  tarzi  m ehnat  va 
so g ‘lom   m uhabbat  bilan  to ‘ldiriladi.  Bizning  k o ‘pchiligim iz  uchun 
m ehnat  hayotning  eng  katta  va  faol  m ash g ‘ulotidir.  Yashash  bu 
mehnatdir.  M ehnat  faoliyati  M aslou  piram idasidagi  ehtiyojlam i 
qondirilishiga  yordam   beradi.  M ehnat  faoliyati  bizni  ta ’m inlaydi. 
M ehnat  faoliyati  orqali  biz  boshqalar  bilan  kom m unikativ  aloqaga 
kirisham iz.  M ehnat  faoliyati  bizn in g  kim   ek anligim izni  anglatadi. 
B irinchi  bor  kim   bilandir  k o ‘rishganim izda  qiziqib  «Siz  kim siz?», 
«Q anday  faoliyat  bilan  shug‘ullanasiz?»,  «N im a  ish  qilasiz?»  deb 
savol beram iz.
Ishim izga b o ‘lgan e ’tibor,  m unosabatlar yoki  tenglikdan  qoniqish 
hosil qilm asak, kim  uchun yoki qayerda ishlashim izdan q a t’i nazar ish 
joy im izni  o ‘zgartirishim iz  m um kin.  M asalan,  avstraliyaliklam ing  16 
foizi xuddi shu sabab bilan o ‘z ishlarini o ‘zgartirdilar (Trevin, 2001). 
Yigirm a  yil  oldin  siz  m ehnat  faoliyati  qanday  b o ‘lishini  hozirgiday