‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi umumiy psixologiya

15 D avid G.  Mayers.  Psychology.  © 2010 by  Worth Publishers,  521 p.
72

---

y ig‘ish va  uni  chuqur  m ulohaza  qilish  orqali  am alga oshiriladi.  Kas- 
biy  faoliyatning  nazariy  bazasi  shakllantiriladi.  K adrlam i  tayyorlash 
m asalasi hal qilinadi. M utaxassisning am aliy faoliyatiga ilm iy asoslar 
uchun  im koniyatlar  beriladi,  bu  tashqarida,  kasbiy jum allar,  m ono- 
grafiyalar,  o ‘quv-uslubiy  adabiуotlam ing paydo  bo 'lish ida  aks  etadi; 
kasbiy tashkilotlar yaratiladi.
Jum ladan,  turli  shakllar  va  nom lar  bilan  ataladigan  ijtim oiy  xiz- 
m atchining  kasbi  turli  tarixiy  va  turli  m adaniy-tarixiy  davrlardan 
buyon  m a ’lum.  Ijtim oiy  ishning  birinchi  m arta  tilga  olinishi  eram iz- 
dan  avvalgi  1750-yilga  taalluqlidir.  Bu  vaqtda  Bobilda  adolat  kod- 
lari  -   fuqarolik  aktlari  yaratilgan  b o ‘lib,  ular  odam larni  o ‘z  yaqinini 
sevishga,  k am b ag‘allar  to ‘g 'risid a   qay g ‘urishga  chorlaydi.  Qadimgi 
G retsiyada ijtim oiy ish “filantropiya” (yunon tilidan tarjim a qilingan- 
da  “insoniyatga nisbatan  m uhabbatni  ifodalash”  m a ’nosini  bildiradi) 
sifatida  m a’lum  b o ‘lgan,  Rim da  esa  “xalq  a n ’anasi”  sifatida  qadimgi 
inklar yordam   berish jarayonini  “m inka” deb,  m a’ju siy   slavyan qabi- 
lalari “slepnya” deb ta ’riflaganlar.  R ossiyada ijtim oiy  ish  1864-yilda- 
gi  yer  islohotlarini  o ‘tkazish  davrida  paydo  b o ‘ldi,  lekin  u  paytda 
bu  nom   bilan  atalm agan  edi.  Ijtim oiy  xizm atchilarning  e ’tiborini 
k o ‘rlarga,  kam bag‘allarga,  qarovsiz  bolalarga,  zotsiz  va boshpanasiz 
yoshi  katta  odam larga  qaratish  b o ‘yicha vazifalam i  m axsus  vakillar 
bajarganlar.  Bu  faoliyatning  m uvaffaqiyati,  boshqa  istalgan  har  qan­
day faoliyatdagi kabi,  odam lam ing bilim lariga, hayotiy tajribasiga va 
kasbiy m ahoratiga  b o g ‘liq edi.
Jahon  am aliyotidagi  zam onaviy y ondashish ijtim oiy ish, ijtim oiy 
o ‘zgarishlarni am alga oshirishga y o ‘n altirilgan faoliy at shakllaridan 
biri  ekanligi  aniq-ravshan.  Shu  nuqtayi  nazardan  ijtim oiy  ish jam i- 
yatdagi  ijtim oiy  kataklizm larni  va  ziddiyatlarni  q a t’iy  to ‘xtatib  tu- 
radigan vosita hisoblanadi  va unga jam iy a t va dav lat qanchalik k o ‘p 
m ab la g ‘  ajratsa,  u  shunchalik  sam araliroq  b o ‘ladi.  D em ak,  jam i- 
yatning  k atta  qism ini  oldindan  tayy o rlam asd an   va roziligini  olm as- 
dan  ijtim oiy  qayta  taqsim lashga  y o ‘l  q o ‘yib  b o ‘lm aydi.  Bu  borada 
zam onaviy  R ossiyaga  tatbiq  qilinsa,  ijtim oiy  x izm atlam in g  jad al- 
lik  b ila n   riv o jla n ish i,  ijtim o iy   ish g a ja m o a t  b irla sh m a la ri,  xayriya 
ja m g ‘arm alari,  ijo d iy   va  k asb iy   ittifo q la rn in g ,  k o n fessiy ala rn in g
73

---

qo‘shilishi siyosiy masala va ayni paytda milliy xavfsizlik sohasida- 
gi ustuvor yo‘nalishlardan biridir.
Bizning  mamlakatimizda  ijtimoiy  ish  amaliyotida,  uning  paydo 
bo‘lishidan  boshlab  hozirgi  vaqtgacha,  ijtimoiy  pedagogikaning 
asosiy, hal qiluvchi rol o‘ynashi ahamiyatlidir. Bunda “ijtimoiy peda- 
gogika”  tushunchasi  “maktabdagi  ijtimoiy  ish”  tushunchasiga  teng 
emasligini tushuntirish muhim. Ijtimoiy pedagogika yoki sotsiumdagi 
pedagogik munosabatlar aholiga ijtimoiy  yordam ko'rsatish  xizmati 
uchun  ilmiy  asos  sifatida  ko‘riladi.  Bu  sotsiumdagi  munosabatlarga 
tashxis  qo‘yish,  ularni  aniqlash  va  pedagogik  maqsadga  muvofiq 
ta’sir etish imkonini beradi.
Ijtimoiy  ish  va  ijtimoiy  pedagogika  muammolarining  ko‘lami 
katta  va  o‘zida  hayotiy  vaziyatlaming juda  ko‘p  qirralarini  va  turli 
yoshdagi  va  ijtimoiy  holatdagi  odamlaming  kolliziyalarini  mujas- 
samlashtiradi.
Quyidagi  misollar  yordamida  hozirgi  kun  ijtimoiy  pedagoglari 
va  ijtimoiy  xizmatchilari  nima  ishlar bilan  bandligini  tasavvur  etish 
mumkin:
1. 
Ijtimoiy xizmatchi birinchi navbatda qaysi muassasalar bilan 
aloqa o'matishi lozim?
2. 
Bu oila bilan qanday reja asosida ish olib borish kerak?
Ijtimoiy  xizmatchilar  inson  va  jamiyatning  quyidagi  ijtimoiy
muammolarini yechish uchun tashkil etilgan:
> 
ijtimoiy va psixologik ziddiyatlar, inqirozlar, stressli  vaziyatlar;
>  
hissiy va ruhiy muammolar;
> 
muhtojlik va qashshoqlik;
>  
ichkilikbozlik va giyohvandlik;
> 
zo‘ravonlik va diskriminatsiya;
>  
irqiy va milliy muammolar;
>  
jinoyatchilik va qonunbuzarlik;
>  
ishsizlik va kasbiy moslashish;
>  
nogironlik va yolg‘iz qarilik;
> 
uy-joy muammosi;
>  
vasiylik, farzandlikka olish masalasi;
>  
ota-ona shafqatsizligi va boshqalar.
74

---

Ijtimoiy  ish  boshiga kulfat tushgan  odamlarga yordam  berish bi- 
langina  chegaralanadi,  deb  o‘ylash  noto‘g‘ri.  Shu  bilan  birga  u  ijti­
moiy  nazoratning  eng  nozik  vositalaridan  biri  hamdir.  G‘amxo‘rlik 
qilish  va  nazoratning  funksiyalari  o‘rtasidagi  ziddiyat,  yordamning 
har  qanday  turida  nazorat  qilish  elementlarining  muqarrar  mavjud 
bo‘lishi -   ijtimoiy  xizmatchilar har  doim to‘qnash  keladigan  dilem- 
malardan biridir. Bu dilemma yana bitta jiddiy muammo bilan, ya’ni: 
ijtimoiy  xizmatchi  birinchi  navbatda  kimning  manfaatlarini  ifoda- 
laydi  -   davlatnimi,  ish  beruvchinimi,  mijoznimi  yoki  umuman 
jamiyatni,  -   degan  masala  bilan  ham  bog‘liq.  Kasbiy  qadriyatlar 
tizimi  nuqtayi  nazaridan,  ijtimoiy  xizmatchi  eng  avvalo  mijoz man­
faatlarini undan keyin -  jamiyat va undan ham keyin  esa -  o‘zining 
tashkiloti va davlat manfaatlarini  ifodalashi kerak.  Ustuvorliklaming 
bunday tizimini hayotga tatbiq etish har doim ham yengil ko‘chmaydi. 
Ko‘pincha ijtimoiy xizmatchiga hamkasblarining qo‘llab-quvvatlashi 
va  umuman  kasbiy  hamjihatlikka  tayangan  holda  ular  uchun  kura- 
shishga to‘g ‘ri keladi.
Bugungi  kunda  “ijtimoiy  ish”  kasbiga ko‘plab  va turfa mutaxas- 
sisliklar ko‘lami mos keladi: ijtimoiy pedagog-psixolog; etnolog; ijti­
moiy huquqshunos,  ekolog,  valeolog,  ijtimoiy animator,  gerontolog, 
yanada  torroq  mutaxassisliklar,  ijtimoiy  xizmatchilar  (qochqinlar, 
nogironlar,  “xatar  guruhlari”  bilan  ish  olib  boradigan  mutaxassislar, 
tibbiy  ijtimoiy  xizmatchi  va  boshqalar)  yoki  ma’lum  muassasalarda 
(maktabdagi,  ishlab  chiqarishdagi  ijtimoiy  xizmatchi),  mikromuhit- 
ning  maxsus  sohalaridagi  (qabiladagi,  qishloqdagi  ijtimoiy xizmat­
chi;  harbiy  sohadagi  ijtimoiy  xizmatchi;  favqulodda  vaziyatlardagi 
ijtimoiy ishchi va;  ijtimoiy ishni tashkil etish).