|
v.
ко ‘rsatilsa bu chin hukm deb ataladi.
______________________________
,
M asalan, m etallar elektr tokini o ‘tkazuvchidir; m etallar qiz-
dirilganda kengayadi, degan chin hukm lardir. Chunki elektr tokini
o ‘tkazish, qizdirilganda kengayish m etallarga xos xususiyatdir.
Moddiy olamda haqiqatan bog‘liq bo'lmagan narsa hukmda
^ bog ‘liq qilib ко ‘rsatilsa, bunday hukm xato hukm deb ataladi.
_______
42 James W.Kalat. Introduction to Psychology. 10 edition. 2013. 333-bet.
144
Borliqdagi narsalar, hodisalar va voqelikni miqdoriga lear
ning biror hukmda aks ettirilgan aloqa va munosabatlariga
qarab, hukm quyidagi turlarga b o iin ishi mumkin:
1) hukmlar sifatiga ko ‘ra: tasdiqlovchi yoki inkor qiluvchi
hukm;
2) hukmlarning miqdoriga qarab: yakka, ju z ’iy, xususiy va
umumiy hukmga;
3) hukmlarning munosabatiga k o ‘ra: shartli, ayiruvchi va
qat’iy hukmlarga;
4) hukm taxminiy ko'rinishga ega bo‘lishi ham mumkin.
M asalan, hozir tashqarida yo m g ‘ir y o g ‘yapti; yer quyosh atrofida
aylanm aydi, degan m isollar xato hukm lar doirasiga kiradi.
Bu hukm da aks ettiriladigan narsa va hodisalar belgisining
n echog‘liq m uhim b o iis h ig a yoki voqelikka m os kelish-kelm asligiga
b o g ‘liq. M asalan, ertaga yo m g‘ir y o g ‘ishi m um kin. Paxta rejasi to ‘lib
qolsa kerak.
Hukm larda tasdiqlangan yoki inkor qilingan narsalar, hodisalar,
alom atlar hukm ning m azm unini tashkil qiladi. N arsa bilan belgining
aloqasi bog‘liqligi borligi aks ettirilgan hukm
tasdiqlovchi hukm
deb
ataladi. M asalan, 0 ‘zbekistonda pilla yetishtirilmaydi. Toshkentda oliy
m aktablar qurilmagan. Voqelikda ajratilgan narsa inkor qiluvchi hukm
da fikran ajratilishi mumkin. Yakka, yolg‘iz narsa va hodisa to ‘g ‘risidagi
hukm
yakka hukm
deb ataladi. M asalan, Toshkent - 0"zbekiston Res-
publikasi poytaxtidir; Am udaryo sersuv daryolardan biridir.
Belgining biror turkum igagina taalluqliligini tasdiqlovchi yoki in
kor qiluvchi hukm
ju z ’iy hukm
deb ataladi. M asalan, b a ’zi m etallar
elektr tokini o ‘tkazm aydi. Q arzdor talabalar sessiyaga q o ‘yilm aydi.
B ir turkum dagi narsa va hodisalam ing ham m asi to ‘g ‘risida tasdiqlab,
yoki inkor qilib aytilgan hukm
umumiy hukm
deb ataladi. H ukm da
narsa va hodisa belgisining borligini m uayyan sharoitlarda tasdiqlab
yoki inkor qilib aytilgan hukm
shartli hukm
deb ataladi. M asalan,
agar talaba sessiyalarga qunt bilan puxta tayyorlansa, u yaxshi va a ’lo
baholar oladi. A gar o ‘quvchi darsga diqqat qilm asa, yangi m aterialni
o ‘zlashtira olm aydi. H ukm da narsalar va hodisalar bir necha belgiga
145
nisbatan berilib, shu belgilardan farqi bitta unga tegishli b o ‘Isa, b u n
day hukm
ayiruvchi hukm
deb ataladi. M asalan, jism lar yo qattiq,
yoki suyuq, yoki gazsim on holda b o ia d i.
N arsa bilan belgi o ‘rtasidagi aloqaning bor yoki y o ‘qligi q a t’iy
shaklda aks ettirilsa
q a t’iy hukm
deb ataladi. M asalan, bahorda bar-
cha joylarda k o ‘kalam zorlashtirish ishlari am alga oshiriladi. Yonish
kim yoviy jarayondir.
Narsa va hodisalar bilan ularning xususiyatlari o ‘rtasida aloqa bo‘lishi
ehtimoli faqat faraz qilinsa, u holda inson o ‘z fikrlarini quyidagi shaklda
ifoda qilishi mumkin. Ehtimol, M arsda organik hayot bordir. XXI asr-
ning oxirlarida fan-texnika yanada rivojlanib, taraqqiy etishi mumkin va
boshqalar. Bunday hukm lar
ehtimollik hukmlari
deb ataladi. Narsalar
bilan xususiyatlar o ‘rtasidagi aloqani taxminan emas, balki haqiqatdan
aniq bilganimizda biz o ‘z fikrimizni mana bunday shaklda izhor qilamiz.
Fakultet kutubxonasida k o ‘p yangi kitoblar mavjud. Maktabimizdagi
kimyo xonasi juda yaxshi uskunalar bilan jihozlangan. Bunday hukmlar
voqelik (assertorlik) hukmlari
deb ataladi.
H ukm ning shunday yuqori shakli borki, unda faqat haqiqatda
b o ‘lgan voqea qayd qilinm asdan, balki narsa bilan xususiyatning
aloqasi qonuniy ekanligi aniqlab beriladi. M asalan, butun dun-
yoda tinchlik g ‘alaba qozonishi m uqarrar, sezgilam ing intensivligi
q o ‘z g ‘atuvchi kuchining logarifm iga proporsionaldir. B unday hukm
lar
zaruriy (apodiktik) hukm lar
deb ataladi. Bunday hukm larda
inson narsa, voqelik, hodisa bilan uning xususiyati o ‘rtasida m ustah-
kam b o g ‘lanish borligini va bu b o g ‘lanishga zid keladigan boshqa bir
holning b o ‘lishi aslo m um k in em asligini aks ettiradi. Psixologiyada
hukm lar ikkita asosiy y o ‘l bilan hosil qilinishi ta ’kidlab o ‘tiladi. Bi-
rinchi y o ‘l bilan hukm hosil qilinganda idrok qilish zarur b o ‘lgan nar-
salam ing bevosita o ‘zi ifodalanadi. Ikkinchi y o ‘l bilan esa bevosita
m ulohaza yuritish yordam i bilan hukm am alga oshiriladi. M asalan,
bu avtom obilning yangi m odeli. M azkur m isolda hukm chiqarishning
birlam chi y o ‘li aks ettirilgan. D astavval olim lar kashfiyot yoki ijodiy
jaray ond a nazariy jihatd an m ulohaza yuritish yordam ida hukm chiqa-
radilar. U lar chiqaradigan hukm ning to ‘g ‘riligi am aliyotda keyincha-
lik tasdiqlanadi. Bu ikkinchi y o ‘l bilan hukm chiqarishga m isoldir.
146
Xulosa chiqarish
Bir qancha hukmlarning mantiqiy bog‘lanishi natijasida hosil b o ‘lgan
yangi hukm insonning bilish faoliyatida alohida ahamiyatga ega.
Do'stlaringiz bilan baham: |
