Ózbekiston respublikasi oliy va órta maxsus ta’lim vazirligi berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

1	252,9119
195,3799
2	252,9133	195,3830
3	252,9151	195,3790
4	252,9130	195,3819
5	252,9109	195,3795
6	252,9094	195,3788
7	252,9115	195,3792
8	252,9115	195,3794
9	252,9119	195,3791
10	252,9115	195,3791
11	252,9118	195,3794

Yechish

1.Massa va hajmni kuzatish natijalarini órtacha qiymatini aniqlaymiz

	(6.3.2)
	(6.3.3)

1. 
   Quyidagi formula bóyicha jism zichligini tayanch qiymatini baholaymiz:
   

   (6.3.4)

2. 
   Kirish kattaliklarini _, , quyidagi formula bóyicha standart noaniqliklarini А tur bóyicha baholaymiz
   

   	(6.3.4)
   	(6.3.5)

3. 
   Zichlikni yigʼindi standart noaniqligi quyidagi formula bóyicha hisoblanadi
   

   (6.3.6)

4. 
   Ólchanayotgan kattalik – jism zichligini kengaytirilgan noaniqlikni quyidagi formula bóyicha hisoblaymiz
   

(6.3.7)

(6.3.7.) formuladan faqatgina kamrab olish koeffitsienti ni qiymatini Velcha-Sattersveyt formulasidan olinadigan erkinlik darajasining effektiv soni orqali topiladi

(6.3.7)

U holda ва .

5. 
   Ólchash natijasi quyidagi kórinishga ega bóladi
   

(6.3.8)

3-amaliy mashĝulot

Ólchash vositalarini kalibrlashda kengaytirilgan noaniqlikni baholash
Ólchash vositalarini kalibrlashda noaniqlikni baholash yuqorida keltirilgan umumiy tartiblar asosida kalibrlanayotgan va namunaviy vositani kórsatkichlari, qóllash hujjatlari, kalibrlash sertifikatlari kabi axborot fondlaridan foydalanilgan holda bajariladi. Quyidagi rezistorni kalibrlash misolida noaniqlikni baholash tartibini kórib chiqamiz.

Yechim

Matematik model

ёки

(7.4.1)

Bu yerda: - elektr zanjirdan ótayotgan tok kuchi; - kalibrlangan standart rezistorning qiymati; - etalon standart rezistorning qiymati; - kalibrlangan standart rezistor uchlaridagi kuchlanish; - etalon rezistorning uchlaridagi kuchlanish.

Ushbu ólchashlar noaniqliika taʼsir qiluvchi omillar quyidagilar:

• ni takroriy ólchashlardagi noaniqlik;

• ni takroriy ólchashlardagi noaniqlik;

• Raqamli voltmetrni noaniqligi;

• Etalonning berilgan qiymatlarini noaniqligi;

• Etalonning barqarorligi bilan bogʼliq bólgan noaniqlik;

• Etalon rezistorning kalibrlangan temperaturasi va laboratoriya temperaturasi orasidagi farq bilan bogʼliq bólgan noaniqlik.

Namunaviy rezistorning kalibrlash sertifikatida 20 ^оС haroratda uning qarshiligi Ω qiymatga teng.

Quyidagi 7.3.1 - jadvalda kuzatish natijalari keltirilgan.

, mV, millivolt [kalibrlanayotgan rezistor natijasi]	, mV, millivolt [etalon (namunaviy) rezistor natijasi]
99,91963	99,92478
9991970	99,92474
99.91968	99,92470
99,91977	99,92492
99,91986	99,92488
99,92058	99,92561
99,92055	99,92558
99,92008	99,92506
99,9I 987	99,92479
99,91968	99,92468

Quyidagi olingan tajriba natijalarini órtacha qiymati, standart ogʼishi va órtacha qiymatga nisbatan standart ogʼishlarni aniqlaymiz

	(7.4.1)
	(7.4.2)
	(7.4.3)
	(7.4.4)
	(7.4.5)
	(7.4.6)

bu yerda: - kalibrlangan standart rezistor uchlaridagi kuchlanish natijalarini órtacha qiymati; - etalon rezistorning uchlaridagi kuchlanish natijalarini órtacha qiymati; - kalibrlangan standart rezistor uchlaridagi kuchlanish natijalarini standart ogʼishi; - etalon rezistorning uchlaridagi kuchlanish natijalarini standart ogʼishi; - kalibrlangan standart rezistor uchlaridagi kuchlanish natijalarini órtacha qiymatga nisbatan standart ogʼishi; - etalon rezistorning uchlaridagi kuchlanish natijalarini órtacha qiymatga nisbatan standart ogʼishi; - erkinlik darajasi soni.

Kalibrlash natijasi quyidagicha

Ω

(7.4.7)

Matematik modeldagi har bir argument bóyicha sezgirlik koeffitsientlari hisoblanadi

	(7.4.8)
	(7.4.9)
	(7.4.10)

Kalibrlanayotgan rezistor va namunaviy rezistordagi kuzatilgan kuchlanish qiymatlarini А tur bóyicha standart noaniqliklarini aniqlaymiz.

	(7.4.11)
	(7.4.12)

B tur bóyicha standart noaniqlikni baholaymiz

1. 
   Voltmetrni kvanlash noaniqligi quyidagicha
   

   (7.4.13)

2. 
   Etalon rezistorning kalibrlash noaniqligi aniqlanadi. Kalibrlash sertifikatida ishonch darajasi 0,95 dir.
   

   (7.4.14)

3. 
   Nobarqarorlik bilan bogʼliq bólgan noaniqlik
   

   (7.4.15)

4. 
   Kalibrlash temperaturasi 20 ^оС ótkazilganligiga asosan
   

Yigʼindi standart noaniqligi baholanadi

(7.4.16)

Velcha-Sattersveytning formulasidan foydalangan holda erkinlik darajasi soni v_eff aniqlanadi

(7.4.17)

Kengaytirilgan noaniqlik

(7.4.18)

MUSTAQIL TA’LIM UCHUN MAVZULAR

Noaniqlik tushunchasining fanga kirib kеlishi

Standart noaniqlik

Standart noaniqlikni A tur bóyicha baholash

Standart noaniqlikni V tur bóyicha baholash

Korrеlyaciyalar tahlili

Noaniqlik byudjеti

Kеngaytirilgan noaniqlik

Ólchashlar xatoliklari va noaniqliklari xaraktеristikalarining baholarini solishtirish

GLOSSАRIY

Ólchash noaniqligi- foydalanlgan axborot asosida ólchanayotgan kattalikka tegishli bólgan kattalik qiymatlarini sochilishini xarakterlaydigan nomanfiy parametr

Korrelyatsiya— (lotincha "nisbat, o'zaro bog'liqlik" dan korrelyatsiya) yoki korrelyatsiyaga bog'liqlik - bu ikki yoki undan ortiq tasodifiy o'zgaruvchining (yoki ba'zi bir qabul qilinadigan aniqlik darajasi bilan shunday deb hisoblanishi mumkin bo'lgan miqdorlarning) statistik aloqasi. Bunday holda, ushbu miqdorlarning bir yoki bir nechtasining o'zgarishi boshqa yoki boshqa kattaliklarning muntazam o'zgarishi bilan birga keladi

Kovaratsiya— (korrelyatsion moment, kovaratsiya momenti) - ehtimollar nazariyasida va matematik statistikada ikkita tasodifiy o'zgaruvchining chiziqli bog'liqligi o'lchovi

А- tur bóyicha ólchashlar noaniqligini baholash— maʼlum ólchash sharoitlarida olinadigan kattalikning ólchangan qiymatlarini statistik tahlil qilish yóli bilan ólchashlar noaniqligini tashqil qiluvchilarni baholash

B- tur bóyicha ólchashlar noaniqligini baholash— А tip bóyicha ólchashlar noaniqligini baholashdan farq qiladigan usullar bilan ólchashlar noaniqligini tashkil qiluvchilarini baholash

Ólchashlarnng standart noaniqligi— standart ogʼish shaklida ifodalangan ólchashlar noaniqligi

Ólchashlarnng yigʼindi standart noaniqligi- ólchash modelidagi kirish kattaliklari bilan bogʼliq bólgan, ólchashlarning xususiy standart noaniqligi oqibatidan olinadigan ólchashlarning standart noaniqligi

Ólchashlarnng nisbiy standart noaniqligi- mutloq qiymatga (kattalikning ólchangan qiymati) bólingan ólchashlarning standart noaniqligi

Noaniqlik byudjeti- noaniqlik, uni hisoblash va ularning yigʼindisidan tashkil topgan ólchashlar noaniqligi tógʼrisida hisobot

• 
  Ólchashlarning kengaytirilgan noaniqligi-yigʼindi standart noaniqlikni birdan katta bólgan koeffitsientga kópaytmasi
  

Izoh: koeffitsient ólchash modelidagi chiqish kattaligining ehtimolliligining taqsimot qonuniga va qamrab olishning tanlangan ehtimoligi bogʼliq. Ushbu taʼrifdagi “koeffitsient” tushunchasi “qamrab olish koeffitsienti” ga tegishlidir. Kengaytirilgan noaniqlik shuningdek “tóliq noaniqlik” (“overall uncertainty”) deb ham nomlanadi

Qamrab olish intervali- berilgan ehtimollikda ólchanayotgan kattaliklarni chin qiymatlari majmuasidan iborat bólgan axborotlarga asoslangan interval

Izoh: ISO/IEC Guide 98-3:2008 xalqaro standartida órnatilgan qoidalarga asosan, qamrab olish interval markazi kattalikning ólchangan qiymati bilan mos kelishi majburiy talab bólmasdan, qamrab olish intervalini ólchashlarning kengaytirilgan noaniqligidan chiqarib olish mumkin. Shu bilan birga, ólchash natijalarini statistik qayta ishlash bóyicha “ishonchli interval” va “qamrab olish intervali” tushunchalarini mazmunan turli tushunchalardir.

Qamrab olish ehtimoli-ólchanayotgan kattaliklarning chin qiymatlari majmui kórsatilgan qamrab olish intervalida joylashish ehtimoli

Izoh: ushbu taʼrif Ólchashlarda noaniqlikni ifodalash bóyicha qóllanma (GUM) da ifodalangan noaniqlik kontseptsisiga tegishli bólib, ushbu halqaro hujjatda “qamrab olish ehtimoli” tushunchasi órnida “ishonch darajasi” tushunchasi qóllaniladi

Qamrab olish koeffitsienti- birdan katta son bólib, ólchashlarning kengaytirilgan noaniqligini olish uchun ólchashlarning yigʼindi standart noaniqligiga kópaytiriladi

Kattalik- hodisa, jism yoki moddaning xossasi bólib, miqdoriy jihatdan solishtirish uchun asos sifatida farq qiladigan belgisi kórsatilgan son shaklida ifodalanishi mumkin

Аsosiy kattaliklar tizimi (ISQ)- yettita asosiy kattaliklardan iborat bólgan kattaliklar tizimi: uzunlik, massa, vaqt, elektr toki, termodinamik temperatura, modda miqdori va yorugʼlik kuchi

Metrologiya- ólchashlar va ularni qóllash haqidagi fan

Kattalikning chin qiymati- kattalikning taʼrifiga muvofiq bólgan kattalik qiymati

Ólchash aniqligi- bitta yoki analog obʼektlarni berilgan sharoitlarda takroriy ólchashda ólchangan qiymatni ólchanayotgan kattalikning chin qiymatiga yaqinliligi

Birlamchi etalonlar-birliklarni dunyoda (mamlakatda) eng yuqori aniqlik bilan qayta ishlab chiqishga móljallangan ólchash vositalari, ularni saqlash va birlik ólchamlarini (kalibrlash orqali) ikkilamchi etalonlarga uzatish

Ikkilamchi etalonlar-birlik ólchamlarini birlamchi etalonlardan (kalibrlash jarayonida) oladigan va birlik ólchamlarini ishchi etalonlarga, shuningdek qiyoslash sxemasi bóyicha pastda joylashgan ólchash vositalariga (kalibrlash va qiyoslash yóli bilan) uzatish va saqlash uchun móljallangan etalonlar

Tógʼridan-tógʼri ólchash- bunday ólchashda kattalikning izlanayotgan qiymati bevosita olinadi

Bilvosita ólchash- kattalikning izlanayotgan qiymatini ushbu izlanayotgan kattalik bilan funktsional bogʼlangan boshqa kattaliklarni tógʼridan-tógʼri ólchash natijalari asosida aniqlash

Majmuiy ólchash-bir nechta bir xil nomli kattaliklarni bir vaqtda ólchash, bunda kattaliklarning izlanayotgan qiymati, bu kattaliklarning turli birikmalarini ólchashda olinadigan tenglamalar tizimini yechish yóli bilan aniqlanadi

Birgalikda ólchash- ikkita yoki bir nechta, har xil nomli kattaliklar órtasidagi bogʼlanishni aniqlash uchun bunday kattaliklarni bir vaqtda ótkaziladigan (bevosita yoki bilvosita) ólchashlar

Taʼsir etuvchi kattalik- ólchanadigan kattalikning ólchamiga va (yoki) ólchashlar natijasiga taʼsir etuvchi kattalik

Metrologik funktsiya- ólchashlar menejmenti tizimini aniqlash va joriy qilishga maʼmuriy va texnik javobgarligi bólgan funktsional birlik

Yaroqlilikni metrologik tasdiqlash- ólchash jihozlarini uning tahminiy ishlatilishiga doir talablariga muvofiqlikni taʼminlash maqsadida ótkaziladigan operatsiyalar majmui

Ólchash- kattalikni aniqlash jarayoni

Ólchash jarayoni- kattalik qiymatini aniqlash maqsadida ótkaziladigan operatsiyalar majmui

Ólchash jihozi- ólchash jarayoni uchun zarur bólgan ólchash vositalari, dastur vositalari, etalonlar, maʼlumot materiali, yordamchi apparatura yoki ularning kombinatsiyasi

Metrologik funktsiya- ólchashlar menejmenti tizimini aniqlash va joriy qilishga maʼmuriy va texnik javobgarligi bólgan funktsional birlik

Metrologik tavsif- ólchash natijasiga taʼsir kórsatishi mumkin bólgan tavsif

metrologiyaga oid faoliyat - o‘lchashlarning yagona birlikda bo‘lishini ta’minlash, o‘lchash uslublari va vositalari, shuningdek talab qilinadigan aniqlikka erishish usullari bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyat

metrologik kuzatiluvchanlik - o‘lchash natijasining hujjatlashtirilgan uzluksiz kalibrlashlar ketma-ketligi orqali etalonga bog‘lash mumkin bo‘lgan xossasi

Sinov vositasi - sinovlar o‘tkazish uchun mo‘ljallangan, normalangan texnik tavsiflari bo‘lgan texnik qurilma, modda va (yoki) material

Standart namuna - metrologik attestatsiya natijasida modda (material)ning xossasi yoki tarkibini tavsiflaydigan bitta yoki undan ortiq qiymatlari aniqlangan shu modda (material) namunasi shaklidagi o‘lchash vositasi

Ólchashlar aniqligining kórsatkichi - ólchash uslubiyotining qóllanilayotgan normalari va qoidalariga rioya etilganda olingan ólchash natijalari aniqligining belgilangan tavsifi

Etalon - muayyan kattalik birligining o‘lchamini boshqa o‘lchash vositalariga o‘tkazish maqsadida uni qayta hosil qilish va saqlash uchun mo‘ljallangan o‘lchash vositasi

O‘lchashlarni bajarish uslubiyoti- ólchashlarning bajarilishini va ularning natijalari belgilangan aniqlik kórsatkichlari bilan olinishini ta’minlaydigan operatsiyalar va qoidalar majmui

Ólchash vositasi - ólchashlar uchun foydalaniladigan va normalangan metrologik xususiyatlarga ega bólgan texnika vositasi

Ólchash vositalarini kalibrlash-  berilgan sharoitlarda ólchash vositasi yordamida olingan kattalik qiymati va etalon bilan qayta tiklanadigan tegishli kattalik qiymati órtasidagi nisbatni aniqlash orqali ólchash vositasining metrologik tavsiflarini aniqlash maqsadida bajariladigan operatsiyalar majmui

Ólchash vositalarini qiyoslash - ólchash vositalarining belgilab qóyilgan metrologik talablarga muvofiqligini aniqlash va tasdiqlash maqsadida bajariladigan operatsiyalar majmui

Ólchashlarning yagona birlikda bólishi - ólchashlarning natijalari qonuniylashtirilgan birliklarda ifodalangan va ólchashlarning aniqlik kórsatkichlari ma’lum ehtimollik bilan belgilangan chegaralarda joylashgan holati.











ÓZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA ÓRTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

BERDAQ NOMIDAGI QORAQALPOQ DAVLAT UNIVERSITETI

Róyxatga olindi №______________ 2021-yil «___» ________

«TASDIQLANDI» Óquv ishlari bóyicha prorektor _________________ O. Duysenbayev «____» ___________ 2021-yil

FAN VA TEXNIKADA ÓLCHASHLAR NOANIQLIGI

FANINING ISHCHI ÓQUV DASTURI

Bilim sohasi: 300000-ishlab chiqarish texnik soha

Ta’lim sohasi: Ta’lim yo’nalishi:

310 000 –Muhandislik ishi 5310900-Metrologiya, standartlashtirish va mahsulot sifati menedjmenti(tarmoqlar bóyicha)

Umumiy óquv soati- 140 soat

Shu jumladan:

Ma’ruza- 36 soat

Amaliy mashĝulotlari-36 soat

Mustaqil ta’lim soati- 68 soat

Nukus -2021

Fanning ishchi óquv dasturi Ózbekiston Respublikasi Oliy va órta maxsus ta’lim vazirligining 2018-yil 25-avgustdagi 744-sonli buyruǵining 6-ilovasi bilan tasdiqlangan “Fan va texnikada ólchashlar noaniqligi” fan dasturi asosida tayyorlangan.

Fanning ishchi óquv dasturi Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universitetining Ilmiy Kengashining 2020-yil ___-_____dagi ____-sonli buyruĝi bilan tasdiqlangan.

Tuzuvchilar:

B. Ametova

“Elektr texnikasi va metrologiya” kafedrasi assistent-óqituvchi.

Taqrizchiar:

Arzwova T.	“UzTEST” UK Qoraqalpog’iston filiali boshlig’ı o’rinbosari
Najimova A.	QQDU, “Elektr energetikasi” kafedrasi dotsenti, t.f.f.d., PhD.

QDU Fizika fakulteti dekani:
2021-yil “_____” __________________________A.Muratov

QDU, “Elektr texnikasi va metrologiya” kafedrasi mudiri:
2021-yil “_____” __________________________A.Abubakirov

1. Óquv fanining dolzarbligi va oliy kasbiy ta’limdagi órni

Ushbu dastur “Fan va tеxnikada ólchashlar nоaniqligi” fani o’lchanadigan kattalik tavsifi va uning matеmatik mоdеli, kirish kattaligini baholash, noaniqlik manbalari va turlari, standart noaniqlik hamda ólchashlar xatoliklari va noaniqliklari xaraktеristikalarining baholarini solishtirish va ularga oid masalalarini qamraydi.

2. Óquv fanining maqsadi va vazifasi

Fanni óqitishdan maqsad – talabalarda ólchashlar kuzatuvchanligi, ólchanadigan kattalik tavsifi va uning matеmatik modеli, kirish kattaligini baholash, noaniqlik manbalari va turlari, standart noaniqlik, chiqish kattaligi bahosini hisoblash, yig’indi standart noaniqligi, ólchashlar xatoliklari va noaniqliklari xaraktеristikalarining baholarini solishtirish, mahsulot xaraktеristikalarini ólchash noaniqligini baholash tartibi bóyicha yónalish пrofiliga mos taъlim standartida talab qilingan tasavvur, bilim, kónikma va malakalarni shakllantirishdir.

Fanning vazifasi – uni órganuvchilarga:

• 
  Ólchanadigan kattalik tavsifi;
  
• 
  Kirish kattaligini baholash;
  
• 
  Noaniqlik manbalari, noaniqlik turlari;
  
• 
  Standart noaniqlikni A tur bóyicha baholash;
  
• 
  Standart noaniqlikni V tur bóyicha baholash;
  
• 
  Kirish kattaliklari korrеlyaciyalarini tahlil qilish;
  
• 
  Chiqish kattaligi bahosini kеltirish usuli bilan hisoblash;
  
• 
  Ólchashlar natijalarini qisqartirilgan shaklda ifodalashda xatolik xaraktеristikalarini noaniqlik xaraktеristikalariga qayta hisoblash hamda ularni qóllay olishni órgatishdan iborat.
  

3. Ma’ruza mashg’ulotlari.

1-jadval

№	Ma’ruza mavzulari	Dars soatlari hajmi
8-semestr
1	Ólchanadigan kattalik tavsifi	2
2	Ólchanadigan kattalik modеli. Bilvosita ólchashlarning matеmatik modеli. Birgalikda ólchashlarning matеmatik modеli.	2
3	Majmuiy ólchashlarning matеmatik modеli	2
4	Kirish kattaligini baholash	2
5	Noaniqlik manbalari	2
6	Noaniqlik turlari. Ólchanadigan kattalik sпеcifikaciyasining noaniqligi. Modеllash (tanib olish) noaniqligi. Mеtodik noaniqliklar	2
7	Asboblar noaniqligi. Ólchash sharoitlarining noaniqligi. Ólchanadigan obъеkt (namuna) noaniqligi. Opеratorning noaniqligi	2
8	Standart noaniqlikni A tur bóyicha baholash. Kóp marta kuzatuvlar bilan bajarilgan bir nеchta guruh bеvosita ólchashlarning standart noaniqligini baholash	2
9	Standart noaniqlikni V tur bóyicha baholash. Kattalikning ózlashtirilgan qiymatining standart noaniqligi. Kattalikning ózlashtirilgan qiymati noaniqligi tóg’risidagi axborot turlari	2
10	Korrеlyaciyalar tahlili. Kirish kattaliklari korrеlyaciyalarini tahlil qilish. Kirish kattaliklarining kovariaciyasini va korrеlyaciya koefficiеntini aniqlash	2
11	Chiqish kattaligi bahosini hisoblash. Chiqish kattaligi bahosini kеltirish usuli bilan hisoblash. Chiqish kattaligi bahosini chiziqlashtirish usuli bilan hisoblash	2
12	Yig’indi standart noaniqligi. Noaniqlik byudjеti	2
13	Chiqish kattaligining yig’indi standart noaniqligi. Korrеlyaciyalangan va korrеlyaciyalanmagan kattaliklarning yig’indi standart noaniqligini kеltirish va chiziqlashtirish usullari bilan baholash	2
14	Kеngaytirilgan noaniqlik. Noaniqlik tóg’risida hisobot. Noaniqlik tóg’risida hisobot tuzish umumiy qoidalari	2
15	Ólchash vositalarini attеstatlash, qiёslash va kalibrlash, hamda mahsulot xaraktеristikalarini ólchash noaniqliklari tóg’risida hisobot	2
16	Ólchashlar xatoliklari va noaniqliklari xaraktеristikalarining baholarini solishtirish. Ólchashlar natijalarini qisqartirilgan shaklda ifodalashda xatolik xaraktеristikalarini noaniqlik xaraktеristikalariga qayta hisoblash	2
17	Mahsulot xaraktеristikalarini ólchash noaniqligini baholash tartibi	2
18	Ólchash vositalarini kalibrlash noaniqliklari	2
Jami: 36 soat

Ma’ruza darslari multimediya uskunalari bilan jihozlangan auditoriyada akadem.guruhlar oqimi uchun ótiladi.

4. Amaliy mashĝulotlar

2-jadval

№	Amaliy mashĝulolar mavzulari	Dars soatlari hajmi
8-semestr
1	GOST bóyicha ammiakni borat kislotaning eritmasiga dondagi oqsilni haydash usulida ólchash noaniqligini baholash mеtodikasi.	4
2	Suvda eriydigan ekstraaktiv moddalarni GOST (ISO) bóyicha aniqlash noaniqligini baholash va ifodalash mеtodikasi.	4
3	Quruq biologik prеparatlarning namligini GOST bóyicha ólchash noaniqligini baholash mеtodikasi	4
4	Ósimlik yoĝlarining rangini aniqlash noaniqligini GOST bóyicha baholash mеtodikasi	4
5	Sopol buyumlarning bólagi bóyicha suv shimishini GOST bóyicha ólchash noaniqligini baholash mеtodikasi.	4
6	Etil spirtining koncеntraciyasini GOST bóyicha spirt arеomеtrlari bilan aniqlash noaniqligini baholash va ifodalash mеtodikasi.	4
7	Kattalik ólchovlarini kalibrlash noaniqliklari	2
8	Ólchash ózgartkichlarini kalibrlash noaniqliklari.	2
9	Ólchash asboblarini kalibrlash noaniqliklari.	2
10	Ólchash uskunalarini kalibrlash noaniqliklari	2
11	Ólchash tizimlarini kalibrlash noaniqliklari	2
12	Massa ólchash vositalarini kalibrlash laboratoriya­larida noaniqlikni baholash	2
Jami: 36 soat

Amaliy mashĝulotlar multimediya qurilmalari bilan jihozlangan auditoriyada bir akadem.guruhga bir óqituvchi tomonidan ótkazilishi lozim. Mashĝulotlar faol va interfaol usullar yordamida ótilishi, mos ravishda munosib pedagogic va axborot texnologiyalar qóllanilishi maqsadga muvofiq.

5. Mustaqil ta’lim.

3-jadval

№	Mustaqil ta’lim mavzulari.	Dars soatlari hajmi
8-semestr
1	Noaniqlik tushunchasining fanga kirib kеlishi	8
2	Standart noaniqlik	8
3	Standart noaniqlikni A tur bóyicha baholash	8
4	Standart noaniqlikni V tur bóyicha baholash	8
5	Korrеlyaciyalar tahlili	8
6	Noaniqlik byudjеti	8
7	Kеngaytirilgan noaniqlik	10
8	Ólchashlar xatoliklari va noaniqliklari xaraktеristikalarining baholarini solishtirish	10
Jami: 68 soat

Mustaqil ta’lim mavzulari referat kórinishida, taqdimot qilinib, talabalar alohida yoki guruh bólib topshirish tavsiya qilinadi.

6. Fan bóyicha talabalarning bilimini baholash va nazorat kriteriyasi

Mezonlar	Ballar
-talaba xulosa va qaror qabul qilishi -ijodiy fikrlay olishi -mustaqil mushohoda yurita olishi -olgan bilimlarni amalda qo‘llay olishi -fanning mohiyatini tushunishi -bilishi, ifodalay olishi -fan bo‘yicha tasavvurga ega bo‘lishi	5 (a’lo) baho
-talaba mustaqil mushohoda yurita olishi -olgan bilimlarni amalda qo‘llay olishi -fanning mohiyatini tushunishi -bilishi, ifodalay olishi -fan bo‘yicha tasavvurga ega bo‘lishi	4 (yaxshi) baho
-talaba olgan bilimlarni amalda qo‘llay olishi -fanning mohiyatini tushunishi -bilishi, ifodalay olishi -fan bo‘yicha tasavvurga ega bo‘lishi	3 (qoninorli) baho
-talaba fan dasturini o‘zlashtirmagan -fanning moxiyatini bilmaslik -fan bo‘yicha tasavvurga ega emas	2 (qoniqorsiz) baho

7. Asosiy va qóshimcha adabiyotlar hamda axborot manbalari

Asosiy adabiyotlar

1. 
   Хакимов О.Ш., Латипов В.Б. Оценка неопределённости измерений. Ташкент. 2008.
   
2. 
   Исматуллаев П.Р. ва бош. “Метрология, стан­дартлаштириш ва сертификатлаштириш”. Дарслик. Тош­кент, 2015.
   
3. 
   Исматуллаев П.Р., Қодирова Ш.А. Метрология асослари, Ўқув қўлланма. – Т.: Тафаккур, Extremum-Press, 2012.
   
4. 
   Horst Czichos, Leslie E. Smith Springer Handbook of Metrology and Testing 2nd ed. 2011 Edition Springer New York, 2011
   
5. 
   G.K.Vijayaraghavan., R.Rajappan., Engineering Metrology and Measurements., For 5th Semester Mechanical and Automobile Engineering ( As per the Latest Anna University Syllabus – Reg.,2008.
   

Qóshimcha adabiyotlar

1. 
   Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. Ўзбекистон Республикаси Президентининг лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқи. –Т.: “Ўзбекистон” НМИУ, 2016. – 56 б.
   
2. 
   Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш – юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маъруза 2016 йил 7 декабрь. – Т.: “Ўзбекистон” НМИУ, 2016. – 48 б.
   
3. 
   Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. - Т.: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. – 488 б.
   
4. 
   Абдувалиев А.А. и др. Основы обеспечения единства измерений, книга 1, Ташкент, 2005.
   
5. 
   ÓzDSt 8.012:2005 «Государственная система обеспечения единства измерений Республики Узбекистан. Единицы величин»
   
6. 
   Óz DSt/ИСО/МЭК 17025:2007 «Синов ва калибровка лабораториялар ваколатига қўйиладиган умумий талаблар».
   
7. 
   Ўлчашларнинг ноаниқлигининг ифодаси бўйича қўлланма. (Guide yo the Expression of Uncertainty in Measurement. ISO, Geneva, 1993): Перевод с англ. под науч. ред. проф. Слаева В.А. - ГП ВНИИЬ им. Менделеева, С.-Петербург, 1999.
   
8. 
   Аxмедов Б.М., Бегунов А.А. Теоретические основы измерения влажности аналитическиx отрасляx. Ташкент, 2006.–83с.
   
9. 
   Раннев Г.Г. Методы и средства измерений, Учебник.– М.: Акаде­мия, 2004.
   

Internet saytlari

1. 
   www.ziyonet.uz;
   
2. 
   www.bilim.uz;
   
3. 
   http://www.kievpribor.com.ua
   
4. 
   http://www.rostock.kiev.ua
   
5. 
   http://www.sames.co.za
   
6. 
   www.smsiti.ilim.uz
   
7. 
   http://www.sames.co.za
   

BAHOLASH KRITERIYASI

Oliy ta’lim muassasalarida talabalar bilimin nazorat qilish oraliq va yakuniy nazorat turlarini o‘tkazish orqali amalga oshiriladi.

Nazorat turi	1 ON	2 ON	YAN
O‘tkazilish vaqti	7-8- hafta	14-15- hafta	18-19- hafta
Nazorat shakli	Test (30 savoldan iborat bo‘ladi)	YOzma (3 savoldan iborat bo‘ladi. 2 savol nazariyadan, 1 savol amaliy, seminar, laboratoriya mashg‘ulotlari asosisda tuziladi)	Test (50 savoldan iborat bo‘ladi)

1. Oraliq nazorat mezoni.

Oraliq nazorat semestr davomida ishchi fan dasturining tegishli bo‘limi tugagandan keyin talabaning bilim va amaliy ko‘nikmalarini baholash maqsadida o‘quv mashg‘ulotlari davomida 3 savol berish orqali yozma shaklida o‘tkaziladi. ON turi har bir fan bo‘yicha fanning xususiyatidan kelib chiqqan holda ikki martagacha o‘tkazilishi mumkin. Semestr davomida haftasiga 2 akademik soatdan kam bo‘lgan fanlar bo‘yicha oraliq nazorat turi o‘tkazilmaydi.

2. Yakuniy nazorat uchun baxolash mezonlari;

Yakuniy nazorat turi semestr yakunida ushbu fan buyicha talabaning nazariy bilim va amaliy ko‘nikmalarini o‘zlashtirish darajasini aniqlash maqsadida 5 ta savol berish orqali yozma(og‘zaki) shaklda o‘tkaziladi va quidagicha baholanadi;

Mezonlar	Ballar
-talaba xulosa va qaror qabul qilishi -ijodiy fikrlay olishi -mustaqil mushohoda yurita olishi -olgan bilimlarni amalda qo‘llay olishi -fanning mohiyatini tushunishi -bilishi, ifodalay olishi -fan bo‘yicha tasavvurga ega bo‘lishi	5 (a’lo) baho
-talaba mustaqil mushohoda yurita olishi -olgan bilimlarni amalda qo‘llay olishi -fanning mohiyatini tushunishi -bilishi, ifodalay olishi -fan bo‘yicha tasavvurga ega bo‘lishi	4 (yaxshi) baho
-talaba olgan bilimlarni amalda qo‘llay olishi -fanning mohiyatini tushunishi -bilishi, ifodalay olishi -fan bo‘yicha tasavvurga ega bo‘lishi	3 (qoninorli) baho
-talaba fan dasturini o‘zlashtirmagan -fanning moxiyatini bilmaslik -fan bo‘yicha tasavvurga ega emas	2 (qoniqorsiz) baho

ASOSIY VA QÓSHIMCHA ADABIYOTLAR HAMDA AXBOROT MANBALARI

Asosiy adabiyotlar

6. 
   Хакимов О.Ш., Латипов В.Б. Оценка неопределённости измерений. Ташкент. 2008.
   
7. 
   Исматуллаев П.Р. ва бош. “Метрология, стан­дартлаштириш ва сертификатлаштириш”. Дарслик. Тош­кент, 2015.
   
8. 
   Исматуллаев П.Р., Қодирова Ш.А. Метрология асослари, Ўқув қўлланма. – Т.: Тафаккур, Extremum-Press, 2012.
   
9. 
   Horst Czichos, Leslie E. Smith Springer Handbook of Metrology and Testing 2nd ed. 2011 Edition Springer New York, 2011
   
10. 
    G.K.Vijayaraghavan., R.Rajappan., Engineering Metrology and Measurements., For 5th Semester Mechanical and Automobile Engineering ( As per the Latest Anna University Syllabus – Reg.,2008.
    

Qóshimcha adabiyotlar

10. 
    Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. Ўзбекистон Республикаси Президентининг лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқи. –Т.: “Ўзбекистон” НМИУ, 2016. – 56 б.
    
11. 
    Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш – юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маъруза 2016 йил 7 декабрь. – Т.: “Ўзбекистон” НМИУ, 2016. – 48 б.
    
12. 
    Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. - Т.: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. – 488 б.
    
13. 
    Абдувалиев А.А. и др. Основы обеспечения единства измерений, книга 1, Ташкент, 2005.
    
14. 
    ÓzDSt 8.012:2005 «Государственная система обеспечения единства измерений Республики Узбекистан. Единицы величин»
    
15. 
    Óz DSt/ИСО/МЭК 17025:2007 «Синов ва калибровка лабораториялар ваколатига қўйиладиган умумий талаблар».
    
16. 
    Ўлчашларнинг ноаниқлигининг ифодаси бўйича қўлланма. (Guide yo the Expression of Uncertainty in Measurement. ISO, Geneva, 1993): Перевод с англ. под науч. ред. проф. Слаева В.А. - ГП ВНИИЬ им. Менделеева, С.-Петербург, 1999.
    
17. 
    Аxмедов Б.М., Бегунов А.А. Теоретические основы измерения влажности аналитическиx отрасляx. Ташкент, 2006.–83с.
    
18. 
    Раннев Г.Г. Методы и средства измерений, Учебник.– М.: Акаде­мия, 2004.
    

Internet saytlari

8. 
   www.ziyonet.uz;
   
9. 
   www.bilim.uz;
   
10. 
    http://www.kievpribor.com.ua
    
11. 
    http://www.rostock.kiev.ua
    
12. 
    http://www.sames.co.za
    
13. 
    www.smsiti.ilim.uz
    
14. 
    http://www.sames.co.za
    

1Izoh-1 – Dastlabki aprior maʼlumotlarning ishonchlilik darajasi koʼrsatilmagan yoki axborotlarning noaniqlik sharoitida oʼlchash aniqligini baholash ehtimolliklar nazariyasining klassik qonuniyatlari va matematik ifodalariga tayaniladi.

2^ Izoh-2 – oʼlchanayotgan kattalik qiymat chegaralarini aniqlash uchun cheksiz miqdordagi kuzatishlar olib borildi deb faraz qilinadi.

3^ Izoh-3 – dispersiya standart noaniqlikning kvadratiga teng. Dipersiyalarni qoʼshish qoidasi: bir qancha mustaqil kattaliklarni yigʼindisining dispersiyasi ularning dispersiyalari ygʼindisiga teng.

4^ K- qamrab olish koeffitsientining qiymati asosan k=2 qiymat olinadi. Аmmo, yuqori aniqlik va puxtalik talab qilinadigan oʼlchashlarda qamrab olish koeffitsientini tanlash usullari mavjud, masalan Velcha-Sattersveyt formulasi yordamida aniqlash.

1^ Xalqaro meʼyoriy hujjatlarda koʼp marta oʼlchashlar soni 4 tadan kam boʼlmasligi tavsiya qilinadi.

1^Ushbu qonun nemis matematigi K.F.Gaus (1777 y. – 1855 y.) tomonidan tavsiflangan. Har qanday taqsimot qonuni boʼyicha 4 tadan koʼp boʼlgan tashqil qiluvchilarni yigʼindisi asosida normal taqsimot qonunini olish mumkin deb hisoblanadi.

1^ 100 % - nazariy maʼlumot uchun berilgan boʼlib, amaliyotda qoʼllash mumkin emas. Qoʼllash fundamental metrologiyaning bazaviy qoidalariga zid hisoblanadi, masalan, “har qanday oʼlchash maʼlum noaniqlikka ega” ekanligini taʼkidlash mumkin.