XVIII asrda paydo bo
’lgan ayrim nazariyalarga qaraganda bir
organizmning kelajakda qanday bo
’lishi usha organizmning dastlabki uruglik
hujayrasida
belgilanib
qo
’yilgan bular emish. O’simlik va hayvon
organizmlaridagi turli xususiyatlar ularning dastlabki zotida belgilanib qo
’yilgan
xususiyatlarning yuzaga chiqishidan iborat deb hisoblaganlar va shu xususiyatlar
mikroblarda ham bor deb kelishgan. Bu mikroblarning yashashi atrof muhitga
chambarchas bog
’liq ekani va muhit ta’sirida mikroblarning moddalar
almashtirishi va boshqa xususiyatlarining o
’zgarib, ularning nasldan-naslga
o
’tishini inkor etuvchi noto’g’ri idealistik nazariya edi. Shuningdek bu dialektika
konunlarini biologiyaning muhim masalalariga tadbik qila olmaganligi natijasida
yuzaga kelgan xato nazariya edi.
Polimorfizm (pleomorfizm) monomorfizmga qarshi oqim bo
’lib, bu
nazariyani Negeli (1877) ilgari so
’rgan edi.
Pleomorfizm
(polimorfizm)
tarafdorlari,
aksincha,
mikrob
juda
o
’zgaruvchandir va uning bir qator mustaqil doimiy xususiyatlari yo’q, bir mikrob
kokk shaklida bo
’lsa, payti kelganda u tayoqcha shakliga, tayoqchadan egilgan
shaklga o
’tishi mumkin, bir turdagi mikrobning o’zi payti kelsa turli achish
jarayonlarini vujudga keltiradi, shundan tashqari shu bir xil mikrob kokk shaklida
bo
’lganda bir kasallikni qo’zg’asa, tayoqcha shakliga aylanganda boshqa bir xil
kasallikni vujudga keltiradi, degan fikrda bo
’lishgan. Pleomorfistlar mikrob shu
qadar o
’zgaruvchandirki, ularning mustaqil turlari yo’q deyishgacha yetib
borishgan va shu bilan birga ular ayrim belgilarning nasldan-naslga o
’tishini va
mikroblarda rivojlanish, ya
’ni evolyutsiya bo’lishini inkor etganlar. Natijada
morfizm tarafdorlari ham mikrobdagi o
’zgaruvchanlikning sababini va
o
’zgaruvchanlikning darajasini to’g’ri tushuna olmadilar. Bu oqim ham dialektik
materializm qonunlarini mikroblarga
nisbatan to
’g’ri tadbik qila olmagan yanglish
bir oqimdir.
Fan taraqqiy etib, mikroblarni tekshirish usullari rivojlanishi natijasida
mikroblarning alohida sof kulturasini ajratib olish va har bir turdagi mikrob tashqi
muhit ta
’sirida ma’lum darajada o’zgarishi va bu o’zgarishlarning ma’lum
qonuniyatlari borligi aniqlandi. O
’zgarish natijasida paydo bo’lgan yangi
xususiyatlar nasldan-naslga o
’tishi isbotlandi va shu bilan mikroblarda ham
evolyutsion taraqqiyot borligi aniqlandi. I.I.Mechnikov mikroblarning yashash
sharoiti o
’zgarishi bilan ularning xususiyatlari ham o’zgarishi ni va paydo
bo
’lgan yangi xususiyatlarining nasldan-naslga o’tishini aniqlab, Darvinning
evolyutsion nazariyasining mikrobiologiyada katta ahamiyati borligini isbotlab
berdi. Mikrobning yashash sharoiti o
’zgartirilganda uning patogenlik xususiyati
yuqolishi va natijada patogenli mikrobdan apatogenli mikrob paydo bo
’lishi ko’p
tajribalarda isbotlandi. Masalan, L. Paster va Tsenkovskiylar kuydirgi kasalligini
qo
’zg’atuvchi mikroblar uchun noqulay hisoblangan 42,5° temperaturada ustirib
mikrobning patogenlik kuchini o
’zgartirib vaktsina tayyorlash yo’lini topganlar.
Micho
’rin ta’limotiga asoslanib mikroblarni maksadga muvofik tomonga
o
’zgartirish natijasida hozirgi vaqtda poliomielit, sil, brutsellez, toun, tulyaremiya
kasalliklarini qo
’zg’atuvchi mikroorganizmlardan ham patogenlik xususiyati
pasaytirilgan tirik vaktsinalar tayyorlash usullari topildi. Shuningdek, odam
mikrobni istaganicha o
’zgartirishi, mikroblarning patogenlik xususiyatini
pasaytirib, ulardan tayyorlangan vaktsinalardan foydalanib, turli yuqumli
kasalliklardan saqlanish, ya
’ni sun’iy immunitet hosil qilish yo’llari yanada
kengaytirilmokda. Shuning uchun mikroblarning o
’zgaruvchanlik xususiyati
falsafiy va nazariy jihatdan katta ahamiyatga zga bo
’lishi bilan birga, u meditsina
va veterinariyaning kundalik amaliy faoliyatida ham mikrobiologik diagnozda,
vaktsina tayyorlashda juda
muhim masala bo
’lib koldi.
Mikroorganizmda morfologik, kultura, bioximik va antigenlik o
’zgarishlar
yuz beradi. Masalan, mikroorganizmga ximiyaviy moddalar yoki biror biologik
omil yomon ta
’sir etsa mikrob odatdagi shaklini o’zgartiradi va bunday mikrobda
bo
’yalish, patogenlik va ko’payish xususiyatlari ham o’zgaradi, ba’zan bu
xususiyatlar butunlay yuqolishi ham mumkin. Bunday hol involyutsiya deyiladn
va buning natijasida o
’zgargan shakllarni mikrobning involyutsion shakllari
deyiladi.
Mikroblarning involyutsion shakllari ko
’pincha vaqtincha o’zgarishdan
kelib chiqqan bo
’ladi. Involyutsion shakllarning paydo bo’lishiga sabab bo’lgan
ioqulay sharoit tezda o
’zgarib, mikrob uchun normal sharoit vujudga kelsa,
mikrobning shakli va xususiyatlari qaytadan avvalgi holiga keladi. Sharoiti
noqulay tomonga o
’zgargan ba’zi mikroblarda, masalan, vabo vibrioni, kuydirgi
batsillasida tezda involyutsion shakllar paydo ,bo
’ladi va aksincha, qorin tifi va
paratif kasalligini qo
’zg’atuvchi bakteriyalarda involyutsion shakllar paydo
bo
’lmaydi. Bu hodisa mikroblarning o’zgargan sharoitga bir qadar chidamli
bo
’lishiga bog’liq.
Do'stlaringiz bilan baham: 
