’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta ‘lim vazirligi qarshi davlat universiteti

DISSOTSIATSIYA - PARCHALANISH 

---

Mikrob  laboratoriya  sharoitida  o
’stirilsa,  ba’zan  bir  mikrob  shunday 
o
’zgaradiki,  uning  odatda  hosil  qiladigan  koloniyasi  ikki  xil  bula  boshlaydi. 
Mikrob  odam,  hayvon,  o
’simlik organizmida, tuproq va suvda yashaganida ham 
bunday  hol  ro
’y berishi mumkin. Mikrob koloniyasining o’zgarib ikki xillanishi 
va  shu  bilan  birga  mikrobning  boshqa  xususiyatlarining  ham  o
’zgarishi  
dissotsiatsiya (parchalanish) deyiladi. 
Dissotsiatsiyaga  uchragan  mikrob  koloniyasini  Petri  kosachasidagi  zich 
oziq  muhitidan  ajratib  olish  mumkin.  Organizmdan  yangi  ajratib  olingan 
mikrobning  koloniyasi  shaklan  yumalok,  cheti  tekis,  yuzasi  silliq  va  namroq 
bo
’ladi. Bunday koloniyalar silliq, ya’ni «S» shakli dagi koloniyalar deyiladi. 
Agar mikrob o
’zgargan bo’lsa, koloniyasining yuzasi chutir, cheti bir joyda 
burtib chiqib, boshqa yerda kam tukli bo
’lib, koloniya quruqroq, suvsiz ko’rinadi. 
Bunday koloniya «R» shaklidagi, ya
’ni chutir koloniya deyiladi. 
«S»  va  «R»  shaklidagi ikki  xil koloniyadan  o
’stirib olingan kulturalar bir-
biridan  ancha  farq  qiladi.  Koloniyasi  «S»  shaklida  bo
’lgan  bir  mikrob  «R» 
shakliga  o
’tishi  bilan  uning  morfologik,  kultural,  antigenlik  va  patogenlik 
xususiyati ham o
’zgaradi. 
Mikrob o
’zgarib «S» shaklidan «R» shakliga o’tganda ba’zan oval shaklida 
koloniya  hosil  qilish  i  mumkin.  Oval  shaklidagi  koloniya  «S»  va  «R» 
shakllarining  oralig
’idagi  koloniyadir.  Ba’zan  «S»  shaklidagi  mikrob  koloniyasi 
o
’zgarib, pastak, juda kichik «g» shaklidagi koloniya hosil qiladi. Ayrim vaqtlarda 
shilimshiq  «M» shaklidagi mukoidli koloniyalar hosil bo
’lishi mumkin. 
Yuqorida  keltirilgan  misollar  muhit  ta
’sirida  mikrobning  morfologik, 
kultural va boshqa xususiyatlarning qanchalik o
’zgarishi ni ko’rsatuvchi dalildir. 
«S» 
shaklidagi 
koloniyali 
kulturaning 
harakteristikasi 
mikroorganizmlarning  barcha  turi  uchun  xos  emasdir.  Masalan,  sil  bakteriyasi, 
kuydirgi  batsillasi,  kartoshka  va  xashak  tayoqchalari  hamda  boshqa  ayrim 
bakteriyalarning oziq muhitlarda chukma yoki burishgan parda hosil qilib, o
’sishi 
va muhitning tiniq holda qolishi normal holat hisoblanadi. 

---

Mikrobning dissotsiatsiya bo
’lib, «S» shaklidan «R» shaklidagi koloniyaga 
aylanishi  va  qator  xususiyatlarning  o
’zgartirishi  Micho’rin  nuqtai  nazaridan 
qaraganda  mikrobning  sharoitga  moslanishidan  kelib  chiqadigan  tabiiy  holdir. 
Lenin  bir  qator  tekshiruvchilar  (Gedli,  Lens,  Almkvist  va  boshqalar) 
mikroblarning o
’zgarishi ni va dissotsiatsiya hodisasini idealistik nuktai nazardan 
tushuntirib, mikrobning muhit ta
’sirida o’zgarishi ni inkor etishga o’rinadilar. Bu 
hodisalarni  ular  moxiyati  jihatidan  monomorfizm  nazariyasidan  juda  kam  farq 
qiluvchi tsiklogeniya nazariyasi bilan tushuntirmoqchi bo
’ldilar. 
Tsiklogeniya  nazariyasiga  ko
’ra  mikrob  doimiy  shaklga  ega,  mikrobda 
kuriladigan  dissotsiatsiya  hodisasi  muhitning  ta
’siri  emas,  balki  mikrob  uz 
hayotida ma
’lum davrga yetganda dissotsiatsiya bo’lishi kerak, deb hisoblashadi, 
ya
’ni  mikrob  hayotida  bir  necha  davr  bor  emish.  Bir  davrdagi  mikrob  ikkinchi 
davrga  o
’tganda  uning  shakli,  koloniyalari  va  boshqa  biologik  xususiyatlari 
o
’zgarar  emish.  Tsiklogeniya  nazariyasi  tashqi  muhit  ta’sirida  mikrobda  yangi 
shakllar  paydo  bo
’lishini  va  mikrobda  yangi  paydo  bo’lgan  xususiyatlarning 
nasldan-naslga  utib  rivojlanganda  ularda  evolyutsiya  jarayoni  bo
’lishini  inkor 
etuvchi  yanglish,  idealistik  nazariyadir.  Bu,  odam  uz  ixtiyori  bilan  mikrobni 
o
’zgartirib, patogenli mikroblardan tirik vaktsinalar tayyorlashga yo’l topgan bir 
davrda fan yangiliklariga qarshi qo
’yilgan nazariyadir. Keyingi paytlarda bunday 
gayri  nazariyalarga  qarshi  fan  sohasida  juda  ko
’p  ma’lumotlar  to’plandi.  Bular 
mikrobning  muhit  ta
’sirida  o’zgarishini,  natijada  mikroorganizm  sharoitga 
moslashib,  ya
’ni  adaptatsiya  qilinishi  va  yangidan  paydo  bo’lgan  xususiyatlar 
nasldan-naslga  o
’tishini  isbotladi,  masalan,  Penicillium  mog’origa  ultrabinafsha 
nurlari bilan ta
’sir etilsa, odatdagi Penicillium mog’origa nisbatan unda yuz marta 
oshiqroq penitsillin hosil qiladi. Qishloq xo
’jaligi sohasida mikroblarni foydali to-
monga o
’zgartirib, ulardan foydalanish usullari topilgan. 
Mikroblarning  yangi  yashash  sharoitiga  moslashishi  adaptatsiya  deyiladi. 
Har  xil  mikrob  turlarida bu  moslanish  har  xil tezlikda  ,bo
’ladi va paydo bo’lgan 
yangi  xususiyatlar  nasldan-naslga  beriladi.  Agar  mikroorganizm  yangi  sharoitga 
moslasha olmasa, u halok bo
’ladi. 

---

Neysser,  Massini,  Luriya,  Delbruk  va  boshqa  olimlarning  tekshirishiga 
ko
’ra  adaptatsiyalanuvchi  mikrob  kulturalarida  alohida  tabiiy  hosil  bo’lgan 
hujayralar 
—  mutantlar  bo’lib,  antibiotikli  oziq,  muhitida  boshqa  hujayralarga 
nisbatan  tez  rivojlanish  xususiyatiga  ega.  Bunday  mikrob  kulturalarini  tarkibida 
antibiotikning  mikdori  oshirilib  boradigan  oziq  muhitlarga  qayta-qayta  ekish 
natijasida  ushbu  antibiotikka  yuqori  darajada  chidamli  mikroblar  hosil  bo
’ladi. 
Bunday holda ikki jarayon 
— ya’ni mutatsiya va selektsiya ro’y beradi. 
Patogenli mikroblarning ayrim turlari har xil dorilarga (antibiotiklarga) tez 
moslasha  oladilar.  Buning  natijasida  bu  dorilar  davolash  xususiyatini  yo
’qotadi. 
Ko
’pchilik  mikroblar  penitsillindan  o’zini  himoya  qilish    uchun  penitsillinaza 
fermentini ishlab chiqaradi. Moslashgan fermentlar ishlab chiqarish organizmning 
o
’zgaruvchanligini ko’rsatadilar. 
Organizmning  biror  xususiyatida  yoki  belgisida  to
’satdan hosil bo’ladigan 
o
’zgarish  mutatsiya  deyiladi  va  bu  nasldan-naslga  beriladi.  Bu  o’zgaruvchanlik 
ayrim  tashqi  omillarning  ta
’siri  ostida  birdaniga  hosil  bo’ladi.  Ayrim 
tekshiruvchilar  bakteriya  mutantlarini  ikki  kategoriyaga  bo
’ladilar.  1.  Tabiiy 
o
’zgarish.  2.  Sun’iy  o’zgarish;  bunda  turli  radiatsiyalar  (rentgen,  ultrabinafsha 
nurlari), ximiyaviy moddalar (spirt, azot kislotasi, xlorli marganets va boshqalar) 
va  temperaturaning  ta
’sirida  o’zgaradi.  Yangi  usullardan  foydalanib  oqsil 
molekulasidagi  aminokislotalarni  istagan  tomonga  o
’zgartirib mikrob kulturasini 
hosil qilish  mumkin. Masalan, bakteriya hujayrasiga azot kislotasi bilan ta
’sir etib 
nukleotiddagi  bir  juft  azotli  asosning  adinin-timinni  tsitozin-guanin  bilan 
almashtirish  mumkin.  Bunday  o
’zgarish  mutatsiyaga  olib  keladi,  natijada 
mikrobning  belgi  va  xususiyatlari  o
’zgaradi. Irsiy belgilarning o’zgarishi  tashqi 
(muhit sharoiti) va ichki (moddalar almashinuvi) omillar ta
’siriga bog’liq bo’ladi. 
Masalan,  ma
’lum  miqdordagi  ultrabinafsha  nurlari  bilan  ta’sir  etilgan  ichak 
tayoqchasining 
DNKsi 
o
’zgaradi,  buning  sababi  nurlanish  natijasida 
fermentlarning  sintezlash  jarayoni  sekinlashadi  yoki  xlorli  marganets  mutagen 
omil  sifatida  DNKga  ta
’sir  etmay,  balki  hujayradagi  moddalar  almashinish 
jarayoniga ta
’sir etadi, natijada hujayraning xususiyati o’zgaradi. 

---

Keyingi yillarda mikroblarni nurlantirish va ularning ximiyaviy selektsiyasi 
taraqqiy etmokda. Masalan, nurlantirish usuli bilan antibiotiklar tayyorlash uchun 
maxsus  mutantlar  qo
’llaniladi.  Bundan  tashqari,  nurlantirish  bilan  ferment, 
vitamin, qimmatbaho  oziq  aminokislotalar  va o
’stiruvchi moddalarni tayorlashda 
qo
’llaniladigan  mutantlar  ajratilmokda.  Nurlantirilgandan  keyin  foydali 
mutantlarni  ajratib  bo
’lmaydi,  buning  uchun  iurlangandan  so’ng  bir  necha  yuz 
mutantlar  ustida  morfologik  va  fiziologik  tekshirishlar  olib  borildi.  Tekshirish 
uchun  kerakli  mutant  tanlanadi.  Bu  ishni  bajarish  juda  ko
’p  vaqt  talab  qiladi, 
ammo  tanlangan  mutant  sanoat  ishlab  chiqarishida  o
’zini  bir  necha  yuz  marta 
oqlaydi. Masalan, hozirgi vaqtda faqat penitsillin tayyorlash uchun qo
’llaniladigan 
mutantlar o
’rniga yovvoyi kulturalar qo’llanilib, ishlab chiqilgan mahsulot uchun 
yuzdan ortiq zavod ishlagan bo
’lur edi. 
Mutagenlar  yordamida  boshqa  xech  qanday  moddalar  bilan  almashtirib 
bo
’lmaydigan  lizin va glyutamin kislotasini ishlab chiqarishda katta yutuqlarga 
erishildi. Masalan, 1963 yilda Yaponiyada  mutagenlar yordamida 48 ming tonna 
kristall  holdagi  glyutamin  kislotasi  ishlab  chiqarilgan.  Mutagen  mikrob  kulturasi 
yovvoyi kulturaga nisbatan glyutamin kislotasini 300 marta tez ishlab chiqaradi. 
Dissotsiatsiya, 
adaptatsiya, 
mutatsiya 
va 
boshqa 
mikroblarning 
o
’zgaruvchanligining  mexanizmi  ularning  genetik  sistemasiga  bog’liq  degan 
xulosaga  kelinmokda.  Ayrim  olimlar  o
’zgaruvchanlikning  barcha  shakllari 
mutatsiyadan  kelib  chiqqandir  deyishadi.  Bu  to
’g’rida  ko’p  tekshirishlar  olib 
borilmokda.