Zbekiston respublikasi oliy va o

Toʻliq sinonimlar ma’nosida va ishlatilishida farq qilmaydi. Birining oʻrnida boshqasini toʻliq qoʻllash mumkin boʻlgan sinonimlar toʻliq sinonimlar deyiladi :tilshunoslik-lingvistika ; respublika-jumhuriyat; doston-poema; kosmos-fazo.

Ma’noviy sinonimlarda sinonimik qatordagi soʻzlar nozik ma’nosi bilan farqlanadi. Ma’noviy sinonimlarni (har doim ham) birining oʻrnida boshqasini qoʻllab boʻlmaydi; hoʻl- shalabbo; tiqillatdi- taqillatdi, dukillatdi- gursillatdi; kulmoq-jilmaymoq -irshaymoq- tirjaymoq. Ma’noviy sinonimlar quyidagi jihatlari bilan oʻzaro farqlanadi:

a) emotsional-ekspressiv boʻyoq nuqtai nazaridan. Bu jihatdan soʻzlar boʻyoqsiz (neytral) yoki boʻyoqdor boʻlishi mumkin. Emotsional-ekspressiv boʻyoqdor soʻzlarda soʻzlovchining munosabati seziladi. Boʻyoqdor soʻzlar ijobiy boʻyoqli (chehra, jamol) yoki salbiy boʻyoqli ( bashara, turq) boʻladi.

b) Ma’noviy sinonimlar uslublarda qoʻllanishi jihatidan farq qiladi. Masalan: bashar, siyna poetik (badiiy) uslubda: bahor, quyosh soʻzlari ilmiy uslubda qoʻllanadi. Bunday sinonimlar uslubiy sinonimlar deyiladi.

d) sinonimik qatordagi soʻzlar ma’noni qay darajada ifodalashi jihatidan ham farqlanadi. Masalan, qiziq-gʻalati-ajoyib-alomat-antiqa sinonimik,qatorida ; ajoyib-alomat-antiqa soʻzlari belgini kuchli darajada; yaxshi-durust-tuzuk, durust, tuzuk soʻzlari belgini kuchsiz darajada ifodalaydi.

Sinonimlar uch xil boʻladi:

1. 
   Lugʻaviy sinonimlar;
   
2. 
   Frazeologik sinonimlar;
   
3. 
   Grammatik sinonimlar.
   

Lugʻaviy sinonimlar- soʻz holidagi sinonimlar; frazeologik sinonimlar- sinonim iboralar. Grammatik sinonimlar morfologik va sintaktik sinonimlardan iborat. Grammatik sinonimlar: kuz shamoli-kuzgi shamol, xat yozdi-xat yozildi, ukamga oldim-ukam uchun oldim.

Hozirgi kunda butun dunyo davlatlari faoliyatini diplomatik aloqalarsiz tasavvur etib boʻlmaydi. Bir mamlakatning boshqa davlat bilan bogʻlab turuvchi asosiy tizim bu diplomatiyadir. Diplomatiyaga lingvistik nuqtayi nazardan e’tibor qaratadigan boʻlsak, bu sohaning oʻz tili mavjud. Bu fanda diplomatiya tili deb ataladi. Diplomatiya tili - diplomatik aloqalar va xalqaro shartnomalar tili hisoblanadi. Hozirgi vaqtda majburiy diplomatiya tili yoʻq. Umumiy qoidaga binoan tashqi aloqa organlarida oʻz milliy tillari qoʻllanadi. Ayrim istisnolardan tashqari, ikki tomonlama xalqaro shartnomalar, shuningdek, ishtirokchilari soni cheklangan koʻp tomonlama shartnomalar mazkur tomonlarning tillarida tuziladi. Xalqaro tashkilotlarda va konferensiyalarda tillar tegishli tartib-qoidalar asosida ishlatiladi. Ushbu anjumanlarda tillar rasmiy, ya’ni barcha eng muhim diplomatik hujjatlar tuziluvchi tillarga va ish yuritiladigan tillarga (shu tillarda munozara olib boriladi, loyiha va h.k. tuziladi) boʻlinadi. BMT Bosh Assambleyasida rasmiy va ish yuritiladigan 6 tildan- arab, ingliz, ispan, rus, fransuz va xitoy tillaridan foydalaniladi. BMT doirasida va rahbarligida qabul qilinadigan koʻp tomonlama xalqaro shartnomalar (ayniqsa, umumiy tusdagilari) bir xil matnga ega boʻlib, qoida tariqasida BMT rasmiy tillarida tuziladi. Bundan tashqari diplomatiya tili deb diplomatik lugʻatga kirgan maxsus terminlar va iboralar ham nazarda tutiladi. 1. Ma’lumki, har qanday so‘z (leksema) o‘zining xususiyatiga ko‘ra umummuomaladagi so‘z yoki termin bo‘lishi mumkin. Hozirgi zamon fanlari ko‘plab sohalarga bo‘linar ekan, ularda ishlatiladigan leksemalarning o‘rni, mohiyatini belgilab olish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Shu jihatdan termin va notermin so‘z yoki so‘z birikmalarini farqlash mezonlari aniq belgilangan. 1. Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi, Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil Termin so‘z yoki so‘z birikmasi bo‘lib, u imkon qadar bir ma’nolikka intiladi. Biroq ma’lum bir tushuncha ayrim vaqtda bir nechta termin bilan berilishi mumkin. Oddiy so‘z uchun tashqi shakl muhim bo‘lsa, termin uchun birinchi o‘rinda uning mazmuni turadi. Shakl esa termin yaratilishining boshlang‘ich paytida aniq bo‘lmasligi mumkin. Bu terminning umumiy leksikadan farqini belgilab beradi. So‘z uchun uning jaranglashi, ya’ni tovushlar bilan ifodalanishi, mazmuni va nomlanilayotgan narsa-buyum o‘rtasidagi bog‘liqlik bir butunlik sifatida gavdalansa, terminda bunday butunlik kuzatilmaydi. Demak, “termin - fan, texnika va boshqa sohaga oid narsa haqidagi tushunchani aniq ifodalaydigan, ishlatilish doirasi shu sohalar bilan chegaralangan so‘z yoki so‘z birikmasi; atama. Terminlar bir ma’noli bo‘lishi, ekspressivlik va emotsionallikka ega bo‘lmasligi kabi belgilari bilan ham umumiste’moldagi so‘zlardan farqlanadi”. Diplomatik terminlar professionalizmlar qatlamiga oid tor doiradagi terminlardir. Diplomatik terminlarda sinonimiya hodisasining qo‘llanilishi ularning oddiy terminlardan farqini belgilab beradi. 2. Leksik-semantik sath tilning bir-biri bilan uzviy bogʻliq boʻlgan ikki katta boʻlimini oʻz ichiga oladi. Bular leksikologiya (grekcha lexikos - soʻzga oid va logos - oʻrganish) va semasiologiya. O‘rganadigan materialiga ko‘ra leksikologiya ikkiga boʻlinadi: xususiy leksikologiya, ya’ni u yoki bu til leksikologiyasi (masalan, turk, oʻzbek, rus, nemis va boshqa tillar leksikologiyasi) va umumiy leksikologiya. Umumiy leksikologiya barcha tillarga tegishli muammolarni oʻz ichiga oladi va turli xil til materiallariga e’tibor qaratadi. Umumiy va xususiy leksikologiya bilan bir qatorda qiyosiy va solishtirma (kontrastiv) leksikologiya ham mavjud. Qiyosiy leksikologiya birinchi navbatda qardosh tillarning oʻxshash tomonlarini, solishtirma leksikologiya esa nafaqat qardosh tillar, balki qardosh boʻlmagan tillardagi oʻxshash va mos tomonlarni oʻrganadi. Soʻzning leksik ma’nosi bilan bogʻliq boʻlgan keng muammolar koʻlamini semasiologiya predmeti oʻz ichiga oladi. «Semasiologiya» atamasi grekcha semaino - ifodalayman degan ma’noni anglatadi. «Semasiologiya» atamasiga sinonim sifatida «semantika» atamasi ham ishlatiladi. So‘z ma’nosiz umuman mavjud boʻlmasligi kabi leksikologiya va semantika ham bir-birlarisiz mavjud bo‘lmaydi. Leksik-semantik sath leksik birliklarga xos ma’noviy munosabatlarning barcha qirralarini, ulardagi xilma-xillikning oʻziga xosligini, ularning bir-biri bilan va tildan boshqa mayda sistema elementlari bilan boʻlgan oʻzaro aloqadorligini (leksik paradigmatika), soʻzga xos belgilarning semantik xilma- xilligini tilga xos tarzda ifodalashning shart va shakllarini (leksik sintagmatika) o’z ichiga oladi. Oʻz nomidan, ya’ni «leksik-semantik» atamasidan koʻrinib turibdiki, u sistemaning ikki xil tabiatini oʻrganadi. Birinchidan, leksik semantika tilning semantik sarhadlarida grammatik semantikadan farq qiladi. Ikkinchidan, ushbu sistema yordamida soʻz semantikasining lugʻat elementi sifatida bo’linishi yuz beradi. Leksik sistemani tashkil etadigan nominativ vositalar majmuini lugʻat tarkibidan farqlashda til sistemasi, lugʻat strukturasi va leksik-semantik sistemalar muhim ahamiyat kasb etadi. Ular oʻzlarida soʻz va uning ma’nolari oʻrtasidagi oʻzaro murakkab aloqaning natijasi va ushbu natijalarni umumlashtirishni aks ettiradi. Bunday oʻzaro aloqa tilning ikki sohasi, ya’ni nominativ-tasnifiy va leksik birikish boʻyicha amalga oshadi. Shuning uchun ham leksik-semantik kategoriyalar ikki xil boʻlishi mumkin. Birinchisi koʻp ma’noli so’zlarning leksik-semantik guruhini aks ettirib, tilda semantik variantlar koʻrinishida namoyon boʻladi. Ularning har biri o‘z ma’nolariga ega. Leksik-semantik kategoriyaning ikkinchi turi ma’lum bir so‘zning ma’nolar majmuini emas, balki bir necha so‘zlardan tashkil topgan so‘zlar guruhining ma’nolarini aks ettiradi. Leksik-semantik tahlil usuli bir qator tadqiqotlarda oʻz aksini topgan boʻlsa ham, lekin terminlarni tahlil qilish bo‘yicha to’liq tadqiqot ishi koʻrib chiqilmagan. Ayniqsa, turk tili va oʻzbek tilida diplomatik terminlarning qiyosiy tipologiyasi fanda yangilik hisoblanadi. Diplomatik terminlarni tahlil qilish jarayonida e’tibor leksik-semantik guruh tushunchasiga qaratiladi. Leksik-semantik tushuncha ostida ma’nolar oʻxshashligiga koʻra mujassamlashgan birliklar guruhi anglashiladi. Turk va oʻzbek tillarida diplomatik terminlarni leksik-semantik jihatdan oʻrganishdan avval diplomatiya so‘zini tahlil qilish maqsadga muvofiq. Turk tilida “diplomatiya” so‘zi “diplomasi” deb tarjima qilinib, tashqi siyosatdagi munosabatlar oʻrtasidagi aloqa vositasi sifatida qabul qilinadi. Diplomatiya - tashqi aloqalar va davlat organlari tomonidan davlat vakolatini ta’minlash, xorijda tinch yoʻl bilan uning huquqlarini himoya qilish va tashqi siyosat maqsadlariga erishish demakdir. Tor ma’noda diplomatiya davlatlararo muzokaralar olib borish va shartnomalar imzolash san’atidir. Turk va o‘zbek tilida diplomatik terminlarni leksik-semantik tahlil qilish jarayonida oʻz-oʻzidan bir qator leksik-semantik guruhlar vujudga keladi. Bu esa diplomatiyaning boʻlimlariga qarab, terminlarni ajratibolishga olib keladi.

1. Giriş Anlam Bilimi’nin üzerinde çok tartışılan konularından birisi de eş anlamlılıktır. Kısaca ‘‘sözler arasında anlam birliği olması durumu” (TDK, 2011: 822) şeklinde tanımlanan eş anlamlılık hakkında araştırmacılar değişik açıklamalarda bulunarak bu konunun çözümlenmesi yolundaki tartışmalara devam etmişlerdir. Bu çalışmada eş anlamın nasıl ve hangi yollarla oluşmuş olabileceği üzerinde durulmuş, örtmece (tabu) kelimelerin de eş anlamlılığa katkısı örneklerle değerlendirilmiş ve bu sebeple örtmece kelimelerin de eş anlamlılığın oluşma sürecinde yeni bir madde olabileceği düşüncesi dile getirilmiştir. 2. Konu hakkındaki görüşler Eş anlamlılık konusuna girmeden önce bu terimin araştırmacılar tarafından nasıl ele alındığına değinmekte yarar vardır. Gökalp (1996: 115)’in Türkçülüğün Esasları adlı eserinde belirttiği şu görüşler konunun genel seyri açısından önemlidir: “Birincisi, halk dilinde eş anlamlı kelimeler yoktur. Halk, Arapçadan ve Acemceden bir kelime aldığı zaman onun eş anlamlısı olan Türkçe kelimeyi Türkçeden büsbütün atar. Böylelikle dilde eş anlamlı kelimeler kalmaz. Meselâ halk hasta kelimesini alınca sayru sözünü, ayna kelimesini alınca gözgü sözünü merdiven kelimesini alınca baskıç sözünü tümüyle unutmuştur. Gerçi bazen halkın Arapçadan ve Acemceden aldığı kelimeler yanında eski Türkçelerini de koruduğu görülür. Mesela siyah ve beyaz kelimeleri alındıktan sonra kara ve ak kelimeleri Türkçede kalmış. Fakat ne siyah kelimesini kara kelimesinin ne de beyaz kelimesini ak kelimesinin eş anlamlısı sayamayız.’’ Gökalp’in altını çizdiği bu hususlar, birçok araştırmacıya kaynak olmuştur. “Eş anlamlı ya da anlamdaş dediğimiz ögeler, adları her ne kadar eş anlamlı ise de birbirinin tam eşi 161 H.Đ. Özden / KMÜ Sosyal ve Ekonomı̇k Araştırmalar Dergı̇si 16 (Özel Sayı I): 160-165, 2014 anlamına gelmezler.’’ şeklinde bir açıklamayla Gökalp’in görüşlerini destekleyen Aksan (1974: 1) ise her dilde görülen eş anlamlığın kimi zaman oldukça büyük, kimi zaman pek küçük anlam farklılıklarına sahip olduğunu vurgulamış, buna benzer ögelerin - baş-kafa örneğindeki gibi - yakın anlamlı kelimeler olarak değerlendirilmesini uygun görmüştür. Korkmaz (1992: 55-56) ‘‘anlamları aynı veya birbirine yakın olan kelimeler’’ olarak tanımladığı eş anlamlılığın tıpa tıp denklik anlamında çok az kelimede var olduğunu belirterek kelimeler arasındaki sosyal ve dil merkezli farklılıklara değinmiş ve bu kelimelerin birbirlerine yaklaştığından bahsetmiştir. Eş anlamlılığın dilin kendi kelimeleri (bıkmak, bezmek, usanmak) arasında olabileceği gibi alıntı kelimelerden (göz, çeşm, ayn) kaynaklı bir durum olabileceğini vurgulamıştır. Hatipoğlu (1970: 9-10) bütün dillerde eş anlamlı kelime teriminin var olduğundan bahsetmiş, ancak eş anlamlı kelimeler arasında matematiksel bir eşitliğin olamayacağını, bu kelimelerin her anlamda birbirinin yerini tutamayacağını ana-anne-valide-mader örneklerini vererek açıklamıştır. Yukarıda görüşlerine yer verdiğimiz araştırmacıların birleştikleri ortak nokta dildeki kelimeler arasında tam eş anlamlılığın olmadığıdır. Bununla beraber bu görüşler eş anlamlılığın nedenleri hakkında da bilgi vermektedir. Buna göre eş anlamlılık ödünçleme yoluyla meydana gelebileceği gibi dilin kendi kelimelerinin yıllar içinde farklı bağlamlarda kullanılarak aynı göstergeye işaret edecek hâle gelmesiyle de oluşmuş bir durumdur.

Ödünçlenme Sonrası Eş Anlamlılık Ödünçlemek Türkçe Sözlük (2011: 1837)’te ‘‘başka bir dilden söz almak, bütünüyle özümsemek’’ olarak tanımlamaktadır. Aksan (2000c: 25) ‘‘Diller arasındaki ilişkiler sonucunda bir dilden ötekine geçen ögelerin başında, kelimelerin geldiği görülür. Bu durumun ortaya çıkışında, toplumlar arasındaki ilişkilerde, belli mallara, araç ve gereçlere, kişiye ve topluma ilişkin kavramlar olarak kelimelerin, dilin ses, biçim, sözdizimi ögelerinden daha çok yer almaları etkili olmuştur.’’ diyerek ödünçlemenin doğal bir süreç olduğundan bahsetmiştir. Doğal bir süreç olan ödünçleme sonucu dil kendini sürekli güncel ve dinamik tutmaktadır. Diller arasında da kelimeler aracılığıyla alışveriş yapılmaktadır. Toplumların etkileşim ve iletişim aracı olan, topluluğun her türlü kültür, sanat ve din değişimlerinden etkilenen, topluluğun değişen ihtiyaçları veya topluluğun bilinmeyen nesneleri kullanmaya başlama gibi nedenlerinden ötürü başka dillerden kelime ödünçleyen dil, toplumun adeta en değerli antika eşyası1 konumundadır. Dilin bünyesindeki kelimeler toplumun etkileşime girdiği diğer kültürler hakkında, geçirdiği evreler ve değişimler hakkında bize bilgi veren en önemli unsurdur. Dil sadece portakal, patates, çay, kahve, şeker gibi kendi bünyesinde olmayan kelimelerin, kavramların karşılıklarını ödünçlememektedir. Bununla birlikte dil, aynı zamanda kendi haznesini genişletmek ve dolayısıyla anlam genişliği 1 Bu ifadeyi Ragıp Hulusi Özdemir “…dilde yadigâr kalmış bu gibi yabancı sözler de yerli dil sahiplerinin kendileriyle kültür temaslarında bulunduğu türlü medeniyet çerçevelerinin izlerini arzeder.” şeklindeki açıklamasında kullanmıştır. sağlamak için de başka dillerden ödünçleme yapmaktadır. Bunun da farklı nedenleri vardır. Özellikle Divan Edebiyatında sanat yapabilmek ya da estetik zevk gibi nedenlerin yanı sıra vezin ve kafiye gibi nedenlerden dolayı bir sözcüğe, göstergeye, kavrama alternatif birden fazla kelime bulunmaktadır. Güneş sözcüğü yerine şems (Ar.) ve afitab (Far.); göz sözcüğü yerine çeşm ( Far.) ve ayn (Ar.); su yerine ab (Far.); ay yerine mah (Far.) ve kamer (Ar.) sanat, estetik veya vezin gözetilerek ödünçlenen kelimelerdir. Toplumların din değişikliği de ödünçlenmenin önemli bir başka nedenidir. Đslamiyet öncesi dönemde Tengri/Tanrı kelimeleri kudret sahibi, tapınılacak veya dua edilebilecek tek varlığı karşılarken Đslamiyet’ten sonra Allah, Đlah, Rab gibi kelimelerin de kudret sahibi, tapınılacak veya dua edilebilecek tek varlığı karşılayacak şekilde ödünçlenmesi de din etkisini açıkça gösterir. Bu kelimeler her ne kadar birbirinin yerine kullanılsalar dahi anlam yoğunluğu bakımından birbirlerinin yerini aynılıkla karşılamazlar. Bu sebeple günümüzde bile hem Tanrı hem de Allah sözcüğü birlikte kullanılmaktadır. Ödünçlenen her kelime kendinden önceki sözcüğü unutturmamaktadır. Bunun en temel nedeni halkın yüzyıllardan beri kullanılageldiği bu kelimelerin artık bazı bağlamlarda sabitlendiğidir. Bu konumdaki bir kelimenin üzerine gelen ödünçleme zihinlerde o bağlamın yerini tam olarak karşılayamayacağı için güç savaşına girmez. Ödünçlenen kelimeler de farklı bağlamlarda kullanılmak şartıyla varlığını devam ettirmektedir. Gökalp (1996: 115) halkın ödünçlenen kelimelerle birlikte ana diline ait olanları da kullanmaya devam ettiğini söyler. Ayrıca ödünçlenen kelimelerle dilde var olanlar arasındaki anlam farklılıklarına da dikkat etmek gerektiğini belirtir. ‘‘Zira kimi zaman alıntı sözcükte kimi zaman da ana dile ait sözcükte meydana gelen değişiklikler eş anlamlılığı ortadan kaldırabilmektedir. Söz gelimi siyah ve beyaz sözcükleri alındıktan sonra kara ve ak kelimeleri Türkçede kalmış, fakat ne siyah sözcüğü kara sözcüğünün ne de beyaz sözcüğü ak sözcüğünün eş anlamlısı olmamıştır.’’ Gökalp’in verdiği örnekler şu şekilde değerlendirilebilir: Kara talih ifadesi artık kalıplaşmış bir ifade olduğu için siyah talih diyemeyiz veya ananın ak sütü gibi helal olsun ifadesi yerine ananın beyaz sütü gibi helal olsun diyemeyiz. Bütün dillerde eş anlamlılığın varlığından bahseden Hatipoğlu (1970: 9-10) bu kelimelerin her anlamda birbirinin yerini aynılıkla karşılayamadıklarını şu şekilde açıklamıştır: “Yüz, surat, çehre, sima” sözcükleri de eş anlamlı gibi görünür. “Yüzü yabancı değil” sözünde “yüzü” sözcüğünün yerine “suratı, çehresi, siması” kullanılabilir ama, bu sözcüklere “-siz” yoksunluk eki getirilince başka başka anlamlar ortaya çıkar: “Yüzsüz”, “arsız” anlamında, “suratsız” “asık suratlı, abus” anlamında kullanılır. Ötekiler de “çirkin” anlamında kullanılabilir.” Hatipoğlu’nun verdiği örnek kelimelerin etimolojisine bakıldığında “çehre” kelimesinin Farsça (Ayverdi, 2000a:542), “sima” kelimesinin Arapça (Ayverdi, 2000c:2798), “surat” kelimesinin Arapça (Ayverdi, 2000c:2860) kökenli olduğu, “yüz” kelimesinin ise Eski Türkçeden (Ayverdi, 2000c:3458) beri kullanıldığı sonucu karşımıza çıkmaktadır. Ödünçlenerek dile yerleşen kelimeler de dilin anlam genişliliğini arttırmaktadır. Al, kızıl ve kırmızı kelimelerini incelediğimizde kızıl sözcüğünün Eski Türkçede parlak 162 H.Đ. Özden / KMÜ Sosyal ve Ekonomı̇k Araştırmalar Dergı̇si 16 (Özel Sayı I): 160-165, 2014 kırmızıyı “Kızıl havaları seyret ki akşam olmakta, Ahmet Haşim” (Ayverdi, 2000b:1701), al sözcüğünün Eski Türkçede pembeye kaçan parlak kırmızı renk “Al kanların içinde kaldın Cemalim” (Ayverdi, 2000a:84), kırmızının ise Arapça al ve kızıl renkleri karşılayan kelimeler (Ayverdi, 2000b:1684) olduğunu görürüz. Renkler arasındaki yoğunluk farkı ve dilde bulunma süreleriyle orantılı olarak bu kelimlerin aynı rengi karşılasalar bile her bağlamda birbirlerinin yerini aynılıkla karşılayamadıklarını şu şekilde belirtebiliriz: Bir kızıl goncaya benzer dudağın. Bir al goncaya benzer dudağın. Bir kırmızı goncaya benzer dudağın. Bu görüşler ve verdiğimiz örnekler eş anlam olarak bilinen durumun ödünçlenme şeklinde oluşabileceğini ortaya koymaktadır. Ödünçlenerek dile yerleşen kelimelerin de artık halka mal olmuş kelimeler olduğu düşünülürse bu tür kelimeler dilin anlam genişliğini ve anlatım gücünü arttırmaktadır.

Türkçede anlam bilimi çalışmaların azlığı bilinmektedir. Anlam bilimi ile ilgili hem eş zamanlı hem de art zamanlı biçimde incelenmesi gereken birçok sorun bulunmaktadır. Bu çalışmada Türkiye Türkçesinde eş anlamlılıkla ilgili bazı sorunlar üzerinde durulmuştur. Türkçede birbiriyle tamamen örtüşen eş anlamlı kelimeler var mıdır? Eş anlamlılıkla bağlam arasında nasıl bir ilişki vardır? Başka dillerden alınan kelimelerle Türkçe kelimeler arasındaki anlam yakınlığı, eş anlamlılık biçiminde değerlendirilebilir mi? Türkçede sözcük ölümü, eş anlamlılıkla ilgili midir? Standart Türkçe ile Türkiye Türkçesi ağızları arasında eş anlamlı kelimeler bakımından farklılıklar bulunabilir mi? gibi sorular, bu çalışmanın ana konularıdır. Anahtar Kelimeler: Anlam bilimi, eş anlamlılık, Türkiye Türkçesi, ödünç kelime, anlam değişmesi.. 1. Giriş Birçok dilde olduğu gibi Türkçede de eş anlamlılıkla ilgili henüz tam anlamıyla çözüme kavuşmamış sorunlar bulunmaktadır. Ġngilizce için hazırlanmış olan ve sadece eş anlamlı kelimeleri içeren sözlüklerde, anlamları birbirine yakın olan kelimeler aynı madde altında toplanmıştır. Türkçede sadece eş anlamlı sözcükleri kapsayan sözlükler yaygın değildir. Ancak Türkçe sözlüklerde kelimelerin çoğunlukla yakın anlamlı başka bir kelime ile açıklandığı bilinmektedir. Türkçede birbiriyle tamamen örtüşen eş anlamlı kelimeler var mıdır? Sözlüklerde eş anlamlı biçimde verilen kelimelerin bu özellikleri kullanıma ne kadar yansımaktadır dillerden alınan kelimelerle Türkçe kelimeler arasındaki anlam yakınlığı, eş anlamlılık biçiminde değerlendirilebilir mi? Standart Türkçe ile Türkiye Türkçesi ağızları arasında eş anlamlı kelimeler bakımından farklılıklar bulunabilir mi? Bu çalışma, bu ve benzeri soruları cevaplandırmayı amaçlamaktadır. 2. Türkçede Eş Anlamlılık İle İlgili Sorunlar Asıl konuya geçmeden önce, araştırmacıların bugüne kadar eş anlamlılıkla ilgili ortaya koydukları düşünceleri aktarmakta fayda vardır. Zeynep Korkmaz eş anlamlı kelimeler ile ilgili şu bilgileri verir: “Anlamları aynı veya birbirine yakın olan kelimeler. Dilbilimi açısından aslında anlamca birbirine tıpı tıpına denk düşen çok az kelime vardır. Eş anlamlı sözler, genellikle bazı kelimelerdeki kavram inceliklerinin çeşitli sosyal ve dil kesimlerinde zamanla gölgelenmeye uğrayarak anlamca birbirlerine yaklaşmalarından oluşmuştur. bıkmak, bezmek, usanmak; göndermek, yollamak; son bulmak, sona ermek. Bir dilin kendi kelimeleri arasında olduğu gibi alıntı kelimeleri arasında da eş anlamlı olanları vardır. Türkçe; Arapça ve Farsçadan yaptığı alıntılar dolayısıyla bu bakımdan bol örnekler vermektedir: göz, çeşm, ayn; dudak, leb; değer, kıymet; yetenek, kabiliyet. Dilimizde, eş anlamlı sözlerin batı dillerinden alınmış örnekleri de vardır: doğruca, doğrudan doğruya, direkt; yönerge, direktif, talimat; boyunbağı, kravat.” (Korkmaz 1992:56) Berke Vardar‟ın tanımı ise şu biçimdedir: “Ġki ya da daha çok sayıda göstergenin aynı anlama gelme, ayrı göstergelerin aynı gösterileni belirtme özelliği. Örneğin siyah ve kara birçok bağlamda eş anlamlılık gösteren ögelerdir. Eş anlamlılık çoğu kez salt nitelikli olmaktan uzaktır, bu nedenle özdeşlikten çok, anlamca yakınlık belirtir. Çünkü aynı bağlamda hiçbir anlam ayırtısı getirmeden birbirinin yerini alabilecek göstergeler az sayıdadır.” (Vardar, 1998) Ġki tanım arasında fark vardır. Örneğin Korkmaz, yabancı ve yerli sözcükler arasındaki yakınlığı eş anlamlılık biçiminde değerlendirir. Vardar‟ın tanımında ise bağlam ve eş anlamlılık arasındaki ilişki vurgulanmıştır. Buna göre bir dilde her bağlamda anlamdaş sayılabilecek kelime sayısı çok azdır. Türkçede eş anlamlılık üzerine yoğunlaşmış ve bu konuda hatırı sayılar çalışmalar yapmış araştırmacılardan biri de Doğan Aksan‟dır. Aksan, N. Goodman‟ı kaynak göstererek hiçbir dilde başlangıçta bir kavramı yansıtmak için birden fazla göstergenin kullanılmadığını, buna bağlı olarak da bir dilde iki ayrı göstergenin bütünüyle aynı anlama gelemeyeceğini belirtir (Aksan, 1999:78). Buna göre dilemek/istemek, çevirmek/döndürmek, darılmak/ küsmek/gücenmek gibi kelimeleri yakın anlamlı ögeler biçiminde değerlendirmek gerekmektedir (Aksan, 1998:131). Vecihe Hatipoğlu da bir dilde tam eş anlamlılığın olamayacağını, eş anlamlı görünen kelimelerin esasen birbirinin yerine kullanılamayacağını belirtir. Örneğin Türkiye Türkçesinde ana ve anne kelimeleri her zaman birbirinin yerine kullanılamamaktadır. ana şefkati yerine anne şefkati denilebilir; ancak ana fikir yerine anne fikir sözünü kullanmak mümkün değildir (Hatipoğlu, 1970:9). Eş zamanlı ve art zamanlı örnekler üzerinde yaptığımız incelemeler sonucunda, Türkçede eş anlamlılıkla ilgili birtakım sorunlar bulunduğunu ve bunların dilde değişmeye yol açtığını tespit ettik. Bu sorunlar aşağıda maddeler hâlinde incelenmiş ve açıklanmıştır. Türkiye Türkçesinde Eş Anlamlılık İle İlgili Bazı Sorunlar 535 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 2.1. Eş Anlamlı Kelimeler Arasında Anlam Farkının Oluşması Eş anlamlı kelimeler arasında zaman içinde anlam farkı oluşabilir. Bu durum her iki kelimenin de söz varlığında yaşamaya devam etmesine zemin hazırlar. Örneğin Türkçenin tarihî metinlerinde eş anlamlı biçimde kullanılan Türkçe nesne ve Arapça şey sözcükleri arasında zamanla anlam farkı oluşmuştur. Aşağıda nesne sözcüğünün Eski Anadolu Türkçesi döneminde yazılmış olan Yüz Hadis Yüz Hikâye adlı eserinde Arapça şey ile eş anlamlı biçimde kullanıldığını gösteren örnekler çıkartılmıştır. Bu örnekler nesne sözcüğünün “şey, birşey” anlamıyla hem soyut hem de somut şeyleri karşılamak için kullanıldığını göstermektedir. Oysa kelime Türkçe Sözlük‟te (2005), “Herhangi bir ağırlığı ve hacmi, rengi, maddesi olan her türlü canlı, cansız varlık, şey, obje.” biçiminde anlamlandırılmıştır. Eski Anadolu Türkçesinde nesne sözünün hem soyut hem de somut şeyleri karşılama özelliğini, bugün Arapça şey kelimesi yüklenmiştir. Ġtalyanca lokanta ile Fransızca restoran sözcükleri arasındaki ilişki de konuyla ilgili çarpıcı bir örnektir. Esasen her iki kelime de “Kazanç amacıyla açılmış, para karşılığında yemek yenilen yer.” anlamındadır. Bunlardan Ġtalyanca lokanta sözcüğünün ödünçlenme tarihi, Fransızca restoran sözüne göre daha eskidir. Türkiye Türkçesinde bu iki kelimenin kullanımı arasında anlam nüansı oluşmuştur. Bugün restoran “Para karşılığında yemek yenilen lüks ve pahalı” yerler için kullanılmaktadır. Buna bağlı olarak iyi bir semtte açılmış ve üst sınıftan müşterilere hizmet veren yerler için lokanta’dan ziyade restoran sözcüğü tercih edilmektedir. Küçük bir yerleşim yerinde ya da küçük bir otobüs terminalinde restoran değil, lokanta görmek ihtimali daha yüksektir. Dahası kenar bir semtte açılmış küçük bir mekâna restoran denmesi çoğu zaman yadırganır. Sözlüklere bakılırsa bu tür kelimeler eş anlamlıdır. Ancak kullanımda durum farklıdır. Sözlüklerin bu tip kelimeleri niçin eş anlamlı gösterdiği sorusunu Palmer cevaplamaktadır. Palmer, Semantics adlı çalışmasında, sözlüklerde birçok kelimenin eş anlamlı imiş gibi açıklandığını; ancak bunların sadece kelimeyi daha kolay anlaşılır hâle getirdiğini, gerçekte ise bunların çoğunun eş anlamlı sayılamayacağını belirtir (Palmer, 1986:88). Eş anlamlı kelimeler arasında anlam nüansı oluşması ile ilgili son olarak milliyetçi-ulusalcı, milliyetçilik-ulusalcılık sözcükleri arasındaki ilişkiyi incelemek gerekmektedir. 536 Mustafa SARI Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Türk dilinde millet-ulus; millî-ulusal sözcükleri yakın anlamlı biçimde kullanılabilmektedir. Ulus sözcüğünün, Cumhuriyet‟in ilk yıllarında Türk dilini özleştirme çalışmaları sırasında, Arapça millet sözüne karşılık olmak üzere ortaya atıldığı bilinmektedir. Bugün her iki kelime de Türkiye Türkçesinin söz varlığında devam etmektedir. Düşünce, duygu ya da sosyal hayatta ortaya çıkan değişmeler ve farklılaşmalar kısa bir süre içerisinde dile de yansımaktadır. Geçtiğimiz aylarda yazılı ve sözlü iletişim araçlarında sıkça duyduğumuz ulusalcılık ve ulusalcı sözcükleri düşünce dünyasında ortaya çıkan bir farklılaşmayı vurgulamaktadır. Millet-ulus, millî-ulusal sözcükleri arasındaki anlam ilişkisi, milliyetçilik-ulusalcılık, milliyetçi-ulusalcı sözcükleri arasındaki anlam ilişkisinden çok farklıdır. Milliyetçilik sözü, az ya da çok içinde muhafazakârlığı barındıran ve manevi değerleri de benimseyen bir düşünce sistemini anlatırken, ulusalcılık söz konusu değerleri yine az ya da çok dışlayan bir düşünceyi ifade etmektedir. Bu nedenle ulusalcılığın laiklik vurgusu milliyetçiliğe göre daha belirgin ve keskindir. Ġnternet üzerinde yaptığımız kısa bir taramada iki kavram arasındaki farkı vurgulayan bilgilere ulaştık. Örneğin, Uludağ Sözlük adlı sitede bu fark şu cümlelerle ifade edilir: ‘Ulusalcıların din diye bir davaları yoktur, milliyetçiler 700 yıl İslam bayraktarlığı yapmış bir milletin evlatları olduklarını unutmazlar.’ ĠTÜ Sözlük sitesinde ise ulusalcılık sözü şöyle tanımlanmıştır: ‘Hayata soldan baktığını iddia edip aynı zamanda milliyetçi olabilme "becerisini" gösterebilmiş sol cenahın kendisini sağ zihin dünyalarından ayırmak için kullandığı terim.’ Sözlüğe göre ulusalcılar, „Klasik milliyetçilikten farklı olarak daha seçkinci ve modernisttir, dinsel duyarlıkla arasına mesafe koyarak sağ milliyetçilikten keskin bir şekilde ayrılır.‟ Ancak şunu hemen belirtmek gerekir ki milliyetçilik ve ulusalcılık sözcükleri arasındaki kavramsal fark, sadece din algısıyla sınırlı değildir. Ulusalcılık, internetin popüler sitesi Wikipedia‟nın aktardığı gibi, siyasi yelpazenin daha çok sol kanadına yakındır. Düşünce dünyasındaki bu gerçekliğe bağlı olarak ulusalcılar bilinçli bir şekilde milliyetçilik sözcüğünü kullanmaktan kaçınırlar. Gazeteler ya da internet sayfalarından, her iki sözcüğün bağlamı ile ilgili yapılacak olan taramalar, anlatmaya çalıştığımız farkı kolayca gösterebilir. 2.2. Eş Anlamlılık ve Sözcük Ölümü Doğan Aksan, sözcük ölümü hakkında bilgi verirken her dilin söz varlığını oluşturan sözcüklerin bazılarının dil içi ya da dil dışı etkenlere bağlı olarak yitirildiğini, unutulduğunu vurgular ve sözcük ölümüne örnek olarak Osmanlı sarayı, ordu ve yönetim düzeniyle ilgili enderun, çorbacı, sekbanbaşı, iç oğlanı, kazasker, bostancı, subaşı, kolağası, mirliva, mutasarrıf gibi kelimelerle ve eski giyim kuşamları yansıtan setre, pantol, yaşmak, ferace, redingot gibi sözcükleri gösterir (Aksan, 1999:23). Aksan, kelimeler arasındaki eş ya da yakın anlamlılık durumunun sözcüklerden birinin unutulmasına yol açtığını şu cümlelerle belirtir: “... Her dilde, ister, biri yabancı kökenli olsun, ister her ikisi de yerli olsun, bu türden eşanlamlı çiftlerine ilişkin bir olgu göze çarpar: Birbirine eş ya da çok yakın anlamlı sözcükler arasında bir yaşam kavgası olur; bunun sonucunda bunlardan biri dilden silinir; kimi zaman da Türkçede olduğu gibi, ancak ikilemelere tutunarak dilde kalmayı başarır. Örneğin daha Köktürkçe döneminde kullanılan ebirmek (evirmek) bugün unutulmuş, ancak evirmek çevirmek ikilemesinde kalmıştır.” (Aksan, 1999:80) Dilimizde konuyla ilgili başka örnekler de bulunmaktadır. Türkiye Türkçesinde yaygın biçimde kullanılan yorgun argın ikilemesindeki argın kelimesinin kendi başına kullanımı yoktur. Ar- fiil köküne -GUn fiilden isim yapma ekinin eklenmesiyle oluşan kelime, Eski Türkçede kendi başına kullanılmakta idi. “Türkiye Türkçesinin Söz Varlığında Sözcüklerin Tek Biçimler Hâlinde Türkiye Türkçesinde Eş Anlamlılık İle İlgili Bazı Sorunlar 537 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Yaşaması” başlıklı yazımızda konuyla ilgili çok sayıda örnek vermiştik (Sarı, 2001). Burada sadece Divanü Lügati’t-Türk‟te geçen şu parçayı aktarmakla yetinelim: “Ardı seni kız bodu anınğ tal / Yaylır anınğ artuçı burnı takı kıwal” (Kız seni yordu, onun boyu dal gibi; iki yana ardıç gibi salınır, burnu da düzgündür.) (I-412) Divanü Lügati’t-Türk’te kelimenin ar-, argar-, argırt- ve argurup biçimleri bulunmaktadır. Yorgun argın yakın anlamlı kelimelerle oluşturulmuş bir ikilemedir. Ancak bu anlam yakınlığı ya da eş anlamlılık sözcüklerden birinin zamanla unutulmasına yol açmıştır. Buna benzeyen başka bir kelime de yine bugün sadece eğri büğrü ikilemesinde kullanılan büğrü sözcüğüdür. Büğrü kelimesi de Eski Türkçe döneminde bükri, bügri biçimlerinde bağımsız olarak kullanılmakta idi. Doğan Aksan Eski Türkçedeki ebirmek, argın ve bark sözlerinin bugün Türkiye Türkçesinde unutulduğunu, bu kelimelerin sadece evirmek çevirmek, yorgun argın, ev bark ikilemelerinde kullanıldığını belirtir (Aksan, 1999:80). 2.3. Ödünç Kelimeler ve Yerli Kelimeler Arasında Eş Anlamlılık Yukarıda eş anlamlılıkla ilgili Zeynep Korkmaz‟dan aktarılan tanımda “Dilimizde, eş anlamlı sözlerin batı dillerinden alınmış örnekleri de vardır: doğruca, doğrudan doğruya, direkt; yönerge, direktif, talimat; boyunbağı, kravat.” biçiminde bir açıklama bulunmaktadır (Korkmaz, 1992:56). Acaba gerçekten yerli ve ödünç sözler arasında eş anlamlılık olabilir mi? Daha somut örneklerle Korkmaz‟ın verdiği doğruca, doğrudan doğruya, direkt; yönerge, talimat direktif; boyunbağı, kravat gibi kelimeler arasında eş anlamlılık var mıdır? Ersoylu, sadece bu tip örneklerin değil, Türkçe ve Arapça kelimeler arasında bile eş anlamlılık olamayacağını, bunların olsa olsa yabancı kaynaklı karşılık oluş şeklinde değerlendirileceğini belirtir. Ersoylu, batıda hazırlanan eş anlamlı sözlüklere yabancı bir kelimenin alınmadığına dikkat eder. Örneğin, Türkçe ağa kelimesi agha imlasıyla, Ġngilizce sözlüklere girmiş ve “1. Lord, master. 2. Local big land-owner, agha. 3. hist. Agha (title formerly given to certain officers, esp. Janissaries) elder brother, paternal uncle” şeklinde açıklanmıştır. Ancak bu kelime eş anlamlılar sözlüklerine alınmamıştır. Sözlüklere ne lord ne de master kelimelerinin eş anlamlısı olarak alınmıştır. Bu da eş anlamlılığın bir dilin kendi öz kelimeleri arasında kabul edilmesi, yabancı dillerden gelen karşılıkların eş anlamlı değil; birer yabancı kaynaklı karşılık şeklinde değerlendirilmesi gerektiği anlamına gelmektedir (Ersoylu, 2001). Bu durumu daha iyi görebilmek için Yabancı Kelimelere Karşılıklar’dan çıkarılan şu örneklere bakmakta fayda vardır: yayımcı, editör; yelveren, vantilâtör; yerel, lokal; uzunluk, metraj. Bunlar arasında eş anlamlılık olması beklenemez. Kaldı ki batı kaynaklı bir kelimenin başka bir anlamı da dilimize girdiğinde yeni bir Türkçe karşılık bulmak zorunda kalıyoruz. Örneğin lokal için hem dernek evi hem de yerel karşılıkları bulunmuştur. Her yeni anlam için çoğu zaman farklı kelimeye ihtiyaç duyulduğundan, batı kökenli bir kelimenin birden fazla Türkçe kelimeyle eş anlamlı olması beklenir. Lokal kelimesi hem dernek evi hem de yerel ile eş anlamlı mı kabul edilecektir? 2.4. Kelimelerin Standart Türkçe ve Türkiye Türkçesi Ağızlarındaki Kullanımları Arasında Eş Anlamlılık Standart Türkçe ile Türkiye Türkçesi ağızları arasında da eş anlamlılık bakımından fark bulunmaktadır. Türkiye Türkçesi ağızlarında kadın, avrat; herif, koca kelimeleri anlam bakımından birbirine yakındır. Ancak bu kelimelerin standart Türkçedeki kullanımları çok farklıdır. 538 Mustafa SARI Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011 Avrat ve herif kelimeleri standart Türkçede olumsuz bir çağrışım uyandırmaktadır. Oysa Türkiye Türkçesi ağızlarında böyle bir durum söz konusu değildir. Her dilde olduğu gibi Türkçede de konuyla ilgili örnek sayısı oldukça fazladır. 3. SONUÇ Buraya kadar yapılan incelemeler ve değerlendirmelere bağlı olarak elde edilen sonuçlar aşağıda sıralanmıştır. 1. Bütün dillerde olduğu gibi Türkçede de yüzde yüz eş anlamlılık mümkün değildir. 2. Türkçenin tarihî dönemlerinde eş anlamlı biçimde kullanılan kelime çiftlerinden bazıları Türkiye Türkçesinin söz varlığında kullanılmamaktadır. Aksan‟ın belirttiği gibi eş anlamlılık sözcük ölümüne neden olmaktadır. Bugün sadece yorgun argın, eğri büğrü, evire çevire gibi ikilemelerde yaşayan argın, büğrü, evir- (>ebir-) Türkçenin söz varlığında hayat bulamamıştır. 3. Eş anlamlı görünen kelimeler arasında zaman için anlam nüansı oluşabilir. Lokanta, restoran; ulusalcı, milliyetçi; ulusalcılık, milliyetçilik sözcükleri arasında anlam farkı bulunmaktadır. 4. Aynı anlama gelen yerli ve ödünç kelimeler arasındaki ilişki anlamdaşlık biçiminde açıklanmamalıdır. Ersoylu‟nun belirttiği gibi bunlar yabancı karşılık oluş biçiminde değerlendirilmelidir. 5. Eş anlamlılık bakımından standart Türkçe ile Türkiye Türkçesi ağızları arasında fark bulunmaktadır.

Turkshunoslik fakulteti Turk - Ingliz guruhi talabasi Bahronov Pahlavoning “Turk tilidagi sinonimlar va ularning tahlili” mavzusida yozgan kurs ishiga

Taqriz

Talaba Bahronov Pahlavon tomonidan “Turk tilidagi sinonimlar va ularning tahlili” mavzusida yozilgan kurs ishi talablarga javob beradi.

Ushbu kurs ishi turkshunoslik fakultetida oʻquvchi talabalar uchun moʻljallangan boʻlib, rejaga muvofiq tuzilgan. Qoʻllanma o’quvchilar uchun foydali boʻlgan mavzularni oʻz ichiga qamrab olgan. Turli manbalardan foydalanilganligi, matnlarning mazmundor, oʻziga xos qaytarilmasligi koʻzga tashlanadi. Shuningdek, tilshunoslik sohasi bilan bevosita bogʻliq matnlar ham oʻrin olgan. Mavzular turlicha va keng yoritilgan. Ularni oʻqigan kishi nafaqat yangilik oladi, balki undan oʻziga tegishli xulosalar chiqarib, boshqacha fikrlay boshlaydi. Kurs ishining har tomonlama ahamiyati borligini alohida qayd qilish lozim. Talabalar uchun ta'lim olishda, qoʻshimcha shugʻullanishda talablarga bemalol javob beradi. Uni nashr qilish maqsadga muvofiq deb hisoblayman.

Xulosa qilib aytish mumkinki, Bahronov Pahlavon bu ilmiy ishni toʻliq yoritib bermoqchi boʻlgan va maqsadiga erishgan, bundan keyin bu mavzuni chuqurroq oʻrgansa nur ustiga a’lo nur boʻlar edi.